Mits of tenzij?

door Marten van der Meulen

Taalfouten. Vrijwel iedereen vindt ze stom. Niet zo hier: wij van Milfje vinden ze interessant. Vandaag daarom: mits en tenzij. Levert het problemen op, waarom maken mensen deze fout, hoe onderzoek je hem, en vooral: waarom is het een interessant geval?

Voorwaarde

Mijn interesse in dit Hangijzer werd gewekt door een mail, waarin de datum van een programma, waar ik me voor had aangemeld, werd veranderd. Hier kwam de volgende zin in voor:

"U blijft ingeschreven staan, mits u, met antwoord op deze email, aangeeft niet meer in de gelegenheid te zijn om het programma bij te wonen."

Uhmm... wat? Ik blijf ingeschreven als ik aangeef dat ik niet meer kan komen? Dat is een behoorlijke tegenstelling. Volgens mij is hier juist het tegenovergestelde bedoeld. Mits en tenzij hebben een min of meer tegenovergestelde betekenis. Beide woorden worden gebruikt om een specifiek verband tussen twee zinnen aan te geven. In beide gevallen volgt na een uitspraak een voorwaarde. Bij mits geldt: "De uitspraak is geldig op voorwaarde dat aan de in de zin na mits gestelde voorwaarde wordt voldaan". Bij tenzij geldt: "De uitspraak is geldig in alle gevallen, behalve in het geval dat aan de voorwaarde na tenzij wordt voldaan".

Dit lijkt op het eerste gezicht een gevalletje taalfout dat toch echt voor begripsproblemen zorgt. Toch gaat het ook in dit soort gevallen niet per se altijd echt mis. In het aangehaalde voorbeeld begreep ik namelijk prima dat er een fout was gemaakt. De zinnen sloten niet logisch op elkaar aan. Ik (en jij en iedereen die we kennen) gebruik in dit geval mijn kennis van de wereld. Die zegt hier: geen bericht is goed bericht, oftewel als je niks stuurt, dan blijft staan wat je al eerder zei. Het leest onhandig, maar het zorgt niet voor anarchie, onbegrip, of mensen die niet op de lijst staan terwijl ze dat wel hadden gewild.

Waarom?

Eerst de hamvraag: waarom maken mensen deze fout? Dat lijkt op het eerste gezicht vreemd: de woorden lijken totaal niet op elkaar, en de betekenis is tegenovergesteld. De enige (toch best voordehandliggende) reden die ik kan bedenken is dat de twee woorden in dezelfde hoek liggen. Mensen denken dus: oei, ik moet een voorwaardelijke relatie tussen twee zinnen aangeven, ik gooi er een mits/tenzij in. Waarom gebruiken mensen niet behalve? Dat heeft dezelfde betekenis als tenzij. Dat is natuurlijk zo, maar behalve is een voorzetsel, waar mits en tenzij voegwoorden zijn. Dat verschil zorgt ervoor dat de zin een extra woord nodig heeft bij behalve: als (of wanneer). Blijkbaar willen mensen in hun vervanging niet van woordsoort wisselen. Ook best interessant voor theorieën over opslag in de hersenen. Helaas wordt er weinig onderzoek gedaan naar wat er in onze hersenen gebeurt wanneer we taal'fouten' maken (maar zie dit onderzoek).

Om meer inzicht te krijgen in de oorzaak, kun je ook naar de omgeving van de fout kijken. Komt hij vooral in bepaalde omstandigheden voor, in bepaalde constructies? Wordt mits vaker gebruikt in plaats van tenzij of juist andersom? Dat brengt ons bij de laatste fase.

Hoe vaak?

Een grote vraag met taal'fouten' is: hoe vaak gaat het mis? Een incidentele fout is vaak niet zo interessant, en ook minder belangrijk om tegen te gaan. Een structurele fout is interessant, omdat het een teken van taalverandering kan zijn, of omdat het om een (blijkbaar) ingewikkelde regel gaat. Veel taaladvies claimt expliciet dat een fout 'veelgehoord' is, of zelfs 'steeds vaker' voorkomt. Maar of dat echt zo is, dat is dan nog maar de vraag. Sowieso wordt er (voor zover ik weet) nooit ingegaan op de verhouding tussen goede en 'foute' voorkomens.

In het geval van mits/tenzij is het best lastig om erachter te komen hoe vaak het misgaat. Tenminste, het is tijdrovend. Volgens mij moet je het namelijk voor een groot deel handmatig doen: je kunt de compu niet gewoon alle mitsen (en maren hihi) laten tellen. In dat geval vind je de frequentie, maar die is niet interessant. Om de missers te vinden moet je de relatie tussen twee zinnen beoordelen, en daar heb je toch echt wereldkennis voor nodig, die een computer niet heeft, en erg lastig te formaliseren is. TENZIJ de programmeurs onder ons er anders over denken, dan hoor ik het graag.

Nou, dat was leuk he? Taal'fouten' zijn toch maar ampel interessant (ook een leuke taalfout, ampel/amper, makkelijk te begrijpen ook nog). Milfjes tip is om op te passen met het gebruik van mits en tenzij. En vooral: laten we meer onderzoek doen naar de onderliggende oorzaken van deze en andere fouten, in plaats van dat kortzichtige symptoombestrijden. Alleen op die manier kunnen we toe naar een betere taalwereld.