Grammatica versus spelling: de verschillen

Het zou zomaar aan uw aandacht ontsnapt kunnen wezen, maar anderhalve week geleden was het de Dag van de Grammatica! Als dat geen feest was dan weet ik het ook niet meer. Het verschijnsel biedt een perfecte gelegenheid om eens een heel basale wet uit de taalkunde uit te leggen: grammatica is geen spelling, en vice versa idem dito. Want daar is nog verrassend veel onduidelijkheid over.

Als ik over mijn werk vertel, valt me steeds weer op hoe weinig mensen zich bewust zijn van het fundamentele verschil tussen grammatica en spelling. Toenmalig minister Plasterk etaleerde dit al in dit tenenkrommende DWDD-fragment, waarin hij beweerde dat 'het Engels' al eeuwen niet veranderd is' (de grammatica en uitspraak wel degelijk, alleen de spelling niet). Niet iedereen maakt het zo bont als ome Ronald, maar toch zijn er op dit gebied de nodige misverstanden en alternative facts te betreuren. Daarom hieronder een lijstje verschillen. 

Wat is grammatica?

Grammaticaregels gaan over de structuur van zinnen, zowel in gesproken als geschreven taal. Zo is woordvolgorde bij uitstek een grammaticaal thema. In het Standaardnederlands is bijvoorbeeld een grammaticale regel dat we in een losse stellende zin in principe de volgorde onderwerp-persoonsvorm-lijdend voorwerp gebruiken. Dus: 

Peter-Godfried tongt Jan-Kees.

en niet:

Peter-Godfried Jan-Kees tongt. 

Dit is maar één voorbeeld van een grammaticale regel; er zijn onnoemelijk veel andere. Het grote merendeel van die regels kennen we alleen onbewust: ook als je perfect Nederlands spreekt, kun je waarschijnlijk niet de woordvolgorderegels opnoemen. Toch maken we zelden echte grammaticale fouten: niemand zegt per ongeluk 'Ik koe de knuffelt'. Wel worden er normfouten gemaakt, wanneer mensen de grammaticaregels in hun hoofd volgen in plaats van de taalnorm. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer iemand 'hun hebben' zegt. Wat je hieraan ziet is dat er twee soorten grammaticale regels zijn: degene die we hebben afgesproken (hun = meewerkend voorwerp of bezittelijk voornaamwoord), en onderliggende regels (hun kan ook onderwerp zijn) die op een onduidelijke manier in ons hoofd terechtkomen.

Wat is spelling?

Voor spelling is er in principe maar één soort regel: de regel die is afgesproken. Spellingsregels gaan bovendien alleen op voor geschreven taal: het zijn afspraken over welke symbolen (letters) je gebruikt om bepaalde klanken weer te geven. Daarbij spelen kwesties als: schrijven we precies wat we horen (kwaliteit) of schrijven we het zoals het vroeger ging (qua)? Schrijven we precies wat we horen (tampasta) of zorgen we dat woorden er altijd hetzelfde uitzien, ongeacht hun uitspraak (tandpasta)? Veel van die spellingregels zijn bedacht vanaf ongeveer de tweede helft van de 16e eeuw. In de 19e eeuw werd het allemaal duidelijk en onderbouwd gereguleerd, en op basis van wat er toen gebeurde beargumenteren we onze spelling in principe nog steeds. Tegenwoordig wordt spelling van de standaardtaal geregeld door de de spellingscommissie van de Nederlandse Taalunie. Die weegt argumenten af, neemt een beslissing, en vervolgens gaan we het in principe op die manier doen. Tenminste, als je leraar of ambtenaar bent, of als je ervoor kiest. Spellingsregels veranderen dus ook niet vanzelf - dat sturen we. 

Hoe je het leert

Weet je nog dat je op de kleuterschool leerde waar het voorzetsel staat in het geval van een scheidbaar werkwoord, zoals 'ophemelen' (Ik hemel Milfje op, ik heb Milfje opgehemeld)? Ik denk van niet, want wanneer je het Nederlands van jongs af aan leert, dan verwerf je die regel helemaal vanzelf, zonder dat je ouders/verzorgers/kleutermeester (v/m/x) je dat hoeven uit te leggen. Hóe kinderen dat doen, daar maken de taalgeleerden veel intellectuele ruzie over, maar dat het in vrijwel alle gevallen goed lukt, dat is een feit. Tenminste, wat betreft die onderliggende regels. Wat betreft de afgesproken grammaticaregels gaat het leren een stuk lastiger.

Spellingsregels: ander verhaal. De meeste mensen hebben een paar jaar school nodig om goed te leren spellen. Kinderen die veel lezen zullen wel wat spellingsregels vanzelf oppikken, maar dat is geen vanzelfsprekendheid. Zoiets vereist een bepaald vermogen om te abstraheren van woordbeelden, en dat lukt niet alle kinderen, terwijl alle kinderen wel al rond hun 4e allerlei megacomplexe grammaticaregels hebben begrepen en kunnen toepassen.

Wat er fout kan gaan

Dat grammaticaregels en spellingsregels verschillende dingen zijn, kun je ook zien aan de 'fouten' die je kunt maken. Zoals taalnestor Jan Stroop het hier ook zegt:  echte grammaticale fouten (soms ook wel taalfouten genoemd, fouten in de onderliggende regels) komen eigenlijk bij moedertaalsprekers niet voor. Als het voorkomt kan er sprake zijn van een verspreking, maar in de meeste gevallen zal het om een normfout gaan (een fout tegen de afgesproken regel). 
Zulke normfouten kunnen een teken zijn van een taalverandering die niet conform de taalnorm is. Zo zeggen jongeren tegenwoordig 'Ik besef me dat taal verandert' - iets wat voor een oudere generatie totaal fout klinkt. Of je dat fout vindt of niet, hangt dus af van welke generatie je als norm neemt. Dat is per saldo een willekeurige beslissing - waarom zouden we het taalgevoel van 50+'ers of juist 30-'ers als uitgangspunt nemen? Sowieso is het goed om je te realiseren dat er nooit een tijd is geweest waarin de taalnormen die nu vaak breed worden gedragen, door alle sprekers van het Nederlands altijd werden gebruikt.

Een ander puntje hier is dat wat grammatica betreft eigenlijk niemand het eindoordeel heeft. Ook de Taalunie niet. Op hun website vertellen ze wel wat zij op dit moment correcte standaardtaal vinden, maar dat blijft een mening. Misschien een breedgedragen mening, maar altijd een mening. Dat geldt ook voor de tientallen andere taaladviesboeken en -websites die er bestaan. Allemaal meningen. Meningen kunnen veranderen: de norm van gisteren is niet per se de norm van vandaag, en dat is prima. Sowieso: wat mensen vinden en wat ze doen, daar kan verschil tussen zitten. Soms maken ze zelf de fouten die ze bij anderen veroordelen!

Bij spelfouten gaat het anders. Daar zijn de regels (bewust gemaakte afspraken, die mensen ook bewust beheersen) er eerst, en past de werkelijkheid (hoe mensen schrijven) zich daaraan aan. De norm gaat dus vooraf aan de werkelijkheid. Er zijn hierop wel uitzonderingen voor te stellen. Zo kan ik me best voorstellen dat mensen de spelling van een leenwoord al aan de Nederlandse uitspraak gaan aanpassen, ook vóórdat de Taalunie zegt dat die aangepaste vorm correct is. Maar dat lijkt ons toch bij spelling niet het meestvoorkomend. 

Kortom

Geschreven taal is een weergave van 'natuurlijke' taal. Die natuurlijke taal heeft een grammatica, oftewel structuren, regels, patronen. Spelling is een manier om de natuurlijke taal visueel te maken, en voldoet aan een ander soort regels.  Er zijn twee soorten grammaticale regels: onderliggende en normregels. Over dat verschil is nog eindeloos veel te zeggen, maar dat is voor een andere keer. Nu jullie allemaal het verschil kennen, kunnen jullie helpen de boodschap te verspreiden. Spreekt iemand die zich 'grammar nazi' noemt je aan op een spelfout? Corrigeren maar!