De geschiedenis des koppel tekens: het Rijks en het Concert-gebouw

Weet u het nog? Dat Milfje werd geboren? Wij wel, want we waren er nog maar net of er was een rel over des Rijks museum. Wat was er aan de hand? Er was aan de hand dat een grafisch ontwerpster het had gewaagd om een nieuw logo te ontwerpen voor het Rijksmuseum, en in dat logo stond een haarspatie (een soort halve spatie) tussen rijks en museum. Land op z’n kop, vrouwen en kinderen eerst, want foei spatiefout, Milfje relativeren, mensen boos, je kent het wel. Wie schetste onze verbaasde gezichten toen wij onlangs tegenover het Concertgebouw stonden? Wat prijkt daar, in goud gebeiteld, trots midden op de fries: Concert-gebouw! Inderdaad. Mét verbindingsstreepje. Zo hoorde dat namelijk in die tijd.

Jawel, een koppelteken. Heden ten dage gebruiken we dat meestal niet in samenstellingen, maar soms wel – zie deze spellingscursus van Wim Daniëls, deel 7, voor alle ins en outs. Een van de redenen kan een klinkerbotsing zijn, zoals bij gala-avond. Dat ziet er gek uit aan elkaar: galaavond. Het hoeft niet bij klinkerbotsing van klinkers die nooit samen kunnen, zoals bij gala-optreden: galaoptreden kan ook. Maar daar even een kanttekening bij: wij Milfje zouden in dat geval waarschijnlijk toch wel gala-optreden schrijven. Wij vinden dat helderder en qua betekenis doorzichtiger. En dat mag ook best: we mogen namelijk doen wat we willen. De spelling van het Groene Boekje is niet verplicht (behalve voor sommigen).

Maargoed, terug naar het Concert-gebouw. Dat is een merkwaardige spelling, die wij ook niet snel zouden gebruiken. Het Concertgebouw werd gebouwd tussen 1883 en 1888. Toen hadden ze nog geen Groen Boekje, maar wel spellingsregels: in die tijd volgde men de eerste officiële spelling, van De Vries en Te Winkel (zie de weergaloze DBNL) en toen moest je dat koppelteken blijkbaar in dit soort samenstellingen ook gebruiken, klinkerbotsing of niet. Wat dus maar bewijst: de tijden, ze veranderen, en spellingregels met ze. Waarmee dus niet gezegd wordt dat Rijks Museum nu de officiële spelling zou zijn of zou moeten zijn, maar wel dat je een beetje historisch perspectief zou kunnen betrachten bij de gedachtevoming erover. Er is namelijk met Rijks Museum ook nog wel meer aan de hand.

Dat Rijks Museum kent namelijk ook een mooie historie. Vroeger was dat een genitiefconstructie, “des Rijks museum”. Maar de genitief verdween (daar hoor je grappig genoeg de taalpuristen helemaal niet over), zodat de constructie niet meer doorzichtig was, en werd geherinterpretederd als een samenstelling: rijksmuseum, net als in stationsrestauratie en keizersgracht. Niet alleen in Amsterdam, onee. Zie hier bijvoorbeeld eens: allemaal boeken over musea van het rijk. En hoe leuk dat C. Leemans zelfs binnen zijn eigen oeuvre variatie heeft: zowel met verbindingsstreepje als met spatie wordt 's Rijks Museum benoemd!

Nu zijn er dus wat feiten: eind 19e eeuw schreef iemand Concert-Gebouw met een verbindingsstreepje, maar was een andere spelling blijkbaar genoeg geaccepteerd om in een boektitel te verschijnen. Tegenwoordig zou niemand het woord meer op die manier schrijven. Wanneer is dat veranderd? Belangrijker is nog dat het blijkbaar veranderd is. Misschien is dat een verandering van beneden geweest (zgn. change from below): de mensen gingen het steeds meer aan elkaar schrijven, en op een gegeven moment werd besloten om dat officieel te maken. Of men besloot gewoon om het officieel te doen (change from above), waarna mensen blijkbaar als makke schaapjes die regel volgden. Het eerste komt veel voor, en is uberhaupt een van de redenen waarom er updates voor het Groene Boekje uitkomen. Zoals de Taalunie stelt willen zij de norm die leeft onder de mensen uitdragen. Spelling verandert immers, net als taal. Je kunt je er wel schreeuwend en schoppend tegen verzetten, maar bedenk je dus wel: waarom schrijf jij dan niet Concert-gebouw?

Zo zien we maar: het is dus toch wel goed zoals het is. Wat vroeger goed was, is nu fout, en wat vandaag goed is, is dat over een tijd misschien niet meer. Dat kun je lelijk vinden, maar lelijk en goed zijn twee verschillende dingen. Je kunt het ook vervelend vinden dat alles de hele tijd maar verandert, maar uiteindelijk moeten we het onder ogen zien – het gaat zo. Het rijks museum is in ieder geval een prachtig historisch bewijs van verandering, en tegen de vasthoudende nostalgicus zeggen we: gelukkig hebben we de fietstunnel nog.