Van braaktoilet tot quotilde: de nieuwe woorden van 2015

Jaaroverzichten springen als narcissen in deze warme winter naar boven. Van Snoecks tot de NOS: iedereen geeft een overzicht van zijn of heur vakgebied. Van tijd tot tijd proberen mensen ook overzichten te geven van alle nieuwe woorden van een jaar. Zo schreef Ton den Boon tussen 2000 en 2005 woordjaarboeken, was er in 1999 het Taalboek van de Eeuw, en bracht Ewoud Sanders een aantal keer De taal van het jaar uit. Nu is de beurt aan Tanneke Schoonheim, Rob Tempelaars en Viviën Waszink. Van hun hand verscheen bij AUP De nieuwe woorden van2015.

Laat me, in de beste literaire traditie, beginnen met een bekentenis. We schrijven zelf ook mee aan een taaljaaroverzicht, dat onder de titel Taal in 2015 op 26 januari bij Van Dale verschijnt. Je zou dus kunnen denken dat we het liefst de concurrentie neersabelen. Laat voorop staan dat dat niet ons doel is: we zullen proberen objectief te zijn.

Vooraleerst valt op dat De nieuwe woorden, zoals haar voorgangers, uitsluitend over woorden gaat. Niet vreemd, op basis van de titel. Maar het maakt de claim dat dit boekje een afspiegeling is van het 'taaljaar 2015' (zoals gemeld in de inleiding) wat ambitieus. Taal is meer dan alleen woorden. Wat dit boekje is, is een overzicht van een aantal gebeurtenissen van het afgelopen jaar, en de weerslag die deze gebeurtenissen hebben gehad op de taal. Het is dus een nieuwsoverzicht door een taalbril. Dat is fundamenteel iets anders dan een overzicht van het taaljaar: het overzicht dat hier wordt gegeven is taalextern.

Dit levert dus woorden op, die een afspiegeling zijn van het nieuws. Deze vondsten zijn helder onderverdeeld: in elf categorieën (van politiek tot eten&drinken via sport en terrorisme) worden telkens een aantal woorden besproken. Er zitten schitterende woorden tussen, zoals quotilde (een vrouw die alleen is aangesteld om een quotum te vullen), braaktoilet (een toilet op borsthoogte met beugels), glazenbolsubsidie (door de overheid betaalde paragnostopleidingen), en integritis. Dat laatste woord zette me totaal op het verkeerde been: ik dacht eerst dat het ging over de neiging het altijd over integratie te hebben. Het betekent echter iets heul anders: de neiging iemand anders niet integer te vinden. Nou, dat is nog eens leuk!

Wat heel aardig is om te merken, is dat vrijwel alle woorden samenstellingen zijn. Twee woorden die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben, krijgen een interessante nieuwe betekenis wanneer ze worden gecombineerd. In veel gevallen is wel ongeveer duidelijk wat een nieuw woord betekent (drieouderschap, huidkankerapp, gifbibliotheek), in andere gevallen juist niet (kapperszaakconferentie, skeletschoenen, meerkatten).

Nu, het lijkt erop dat het boekje dus waarmaakt wat het belooft. Het bevat de woorden die nieuw zijn (hoewel er ook flink wat oudere woorden instaan). Deze woorden worden op een vrolijke en overzichtelijke manier uitgelegd. Jammer is echter dat het daarbij ook blijft: een lijst met nieuwe woorden. Er is wel wat taalkundige interpretatie, maar veel is het niet. Zo valt op dat er zowel woorden met smart als met slim bij zijn gekomen (smartbed, slimme bikini, slimme handschoen). Waarom is er de ene keer voor het een, de andere keer voor het ander gekozen? Heeft dat een reden, of is dat pure willekeur? En waarom worden uberhaupt soms woorden wel vertaald, en soms niet? Sign Language Glove tegenover wandelvoetbal. Is daar soms ook een reden voor?

Een mooi grafiekje (van hier)

En hoe zit het eigenlijk met woorddelen? Hier wordt af en toe aandacht aan gegeven: zo wordt het woorddeel bro belicht, en daarbij wordt gezegd dat het steeds vaker voorkomt. Maar is dat ook echt zo? Ik zou best wel eens een mooi grafiekje willen zien van het gebruik. Is het zo dat bro als voorvoegsel steeds vaker wordt gebruikt, en neemt het gebruik van de bestaande woorden ook toe? Harde frequenties kom je in het boekje echter niet tegen, terwijl juist die kunnen laten zien hoezeer een woord beklijft.

Want dat lijkt me nou leuk, het aanschouwen van de beklijving. Wat zijn de echt waanwoorden, wat de potentiële blijvertjes? Hier wordt slechts enkele keren op in gegaan. Zo lezen we bij het woord klokjongen dat woorden die aan een geïsoleerd, actueel nieuwsfeit gekoppeld zijn, zelden overleven. Gaat dat op voor de meeste woorden in dit boekje? Waarom zijn de woorden bijvoorbeeld ook niet gekoppeld aan de FUDGE-criteria van Alan Metcalf? Het ware aardig geweest wanneer de schrijvers zich aan (al dan niet gestaafde) voorspellingen hadden gewaagd. Dat had dit boekje ook over een aantal jaar nog interessant gemaakt. Nu zal De nieuwe woorden van 2015 de kant opgaan van de Taal van het jaar-boeken van Ton den Boon. Leuk en goed geschreven, maar met weinig eeuwigheidswaarde. Ach, misschien is dat gewoon het lot van het jaarboek.