Wat betekenen klein bier en kleine aardappelen?

door Marten van der Meulen

Zo af en toe hoor ik de uitdrukking "Dat is klein bier". Soms wat vaker, soms wat minder vaak. Niet vaker dan vroeger: dat denk je namelijk meestal alleen maar. Een gemiddeld taalgebruiker zou misschien denken: soit, klein bier. Nou en. Maar je bent een taalduo of niet, dus je kunt zo'n uitdrukking niet zomaar over je kant laten gaan. Je moet dat soort uitdrukkingen toch echt wel bekijken. Het is namelijk een rrrraaarrrre uitdrukking: bier is toch niet klein? En als we het er toch over hebben: hoe zit het eigenlijk met de kleine aardappelen van onze Angelse buren?

De uitdrukking "klein bier" is op twee manieren raar. Ik heb geen idee wat de letterlijke betekenis zou kunnen zijn geweest, en de combinatie klein + bier is ook vreemd. Ging het namelijk om een biertje, als in 1 unit, dan is 'biertje' gebruikelijker. Een bier kan zeker óók wel (ik gebruik het af en toe denk ik), maar dan is de combi met 'klein' raar. Hoe kan bier klein zijn? Een klein glas? 

Ik schreef eerst mijn overdenkingen op, voor ik overging op het googelen naar een antwoord. En ja hoor, onze broeders en zusters van OnzeTaal popten als eerste boven in de zoekresultaten. En wat leren wij aldaar? Tsja, het beste is om het met bronvermelding (zie hier!) gewoon over te nemen, want het is duidelijk en helder geschreven, zoals we van OT gewend zijn.

Klein bier (ook wel slecht of dun bier) is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal(WNT) een aanduiding voor bier dat niet erg zwaar is, oftewel bier waar niet zo veel hop aan toegevoegd is. Het WNT vermeldt dat het Engels en het Frans soortgelijke uitdrukkingen hebben. Small beer of small ale betekent inderdaad 'iets onbelangrijks' en 'Ce n'est pas de la petite bière' betekent 'dat is de moeite waard'. Van Dale (2005) noemt 'Dat is geen klein bier' zelfs een leenvertaling van de Franse uitdrukking.

Zo, klaar. Interessant is vooral de verwijzing naar het bestaan van soortgelijke uitdrukkingen in het Frans en Engels. Dat doet vermoeden dat er sprake is van uit- en inlening. Maar wie heeft het van wie? De beste manier om daarachter te komen is door te kijken in welke taal een uitdrukking het eerst voorkwam. In het Engels schijnt "small beer" al voor te komen in 1560-1570 (aldus hier). Helaas staat daar niet bij of het ging om de letterlijke of de figuurlijke betekenis. Nazoeken in het WNT leert dat het oudst bekende voorkomen van het spreekwoord in het Nederlands in 1717 is. 

In het Frans lees ik hier dat de overdrachtelijke betekenis pas aan het eind van de 18e eeuw werd gevonden. Dat is een stuk later dan in het Nederlands. Dat lijkt te suggereren dat de uitdrukking het eerst in het Engels werd gebruikt, maar zoals altijd is zo'n eerste genoemde voorkomen geen bewijs dat dat ook echt de eerste keer was dat een woord of constructie werd gebruikt. Het is alleen de eerste die we hebben gevonden, maar wie weet wat daar allemaal voor zat.

Maar er is nog een kwestie. In Angeland zeggen ze ondertussen namelijk ook: "Such a picture is small potatoes". Een wel verdacht grote gelijkenis vertonende vorm, my dear Watson! En dan hebben ze OOK nog "small fry"! Daarover zegt deze website (waarvan de geloofwaardigheid onduidelijk is; er staat ook geen bron bij) dat het voor het eerst in 1895-1900 voorkwam. Small potatoes wordt door hen op 1825-1835 gesitueerd. Dit zegt weinig over wie het oudste was, maar het is interessant om te zien dat de figuurlijke betekenis 'onbelangrijk' uitgebreid werd naar nieuwe vormen.

Wie was er nou het eerst? Iemand zal dieper in de historische bronnen moeten duiken. Jammer dat we geen Taalkundige des Vaderlands hebben, lijkt me echt iets voor haar/hem/hen. Het is sowieso een interessant cultuur-historisch project, want ik kan me zomaar voorstellen dat de verspreiding van het woord gerelateerd was aan de handel in bier. Enfin: voor een ander. Maar leuk is het wel.