Hoe Engels is de Engelse ziekte?

Door Sterre Leufkens

Vergeet de Fipronil-eieren, de Mexicaanse griep en alle soa's. Er heerst in Nederland op dit moment een échte epidemie, en dat is de Engelse ziekte*. Al wie er aan lijdt, doorspekt heur Nederlands met Engels, en dan specifiek met spaties in samenstellingen (bijvoorbeeld 'slagroom taart' in plaats van 'slagroomtaart'). De naam van het verschijnsel suggereert da het een soort virus is, meegekomen met een Britse drager op de boot over het kanaal, nu verspreid onder onschuldige, ongevaccineerde Nederlandse schrijftaalgebruikers. Maar (hoe) weten we eigenlijk (zeker) dat dit virus uit Engeland komt?

Intuïtief gezien is het allemaal logisch. In het Engels schrijf je de onderdelen van een samenstelling apart (cream cake), dus als je vanaf lezende leeftijd veel Engelse samenstellingen ziet, zou je al dan niet bewust kunnen gaan denken dat het in het Nederlands ook zo hoort. Dan krijg je dus ellende met slagroom taarten en diarree gevallen. 

Als dit inderdaad de verklaring is, zou je verwachten dat mensen die vaker Engels lezen en schrijven, ook meer spatiefouten maken in het Nederlands. Is dat zo? Bij mijn weten is het niet onderzocht. Je zou verder kunnen verwachten dat de Engelse spatieziekte overgewaaid is in WO2, en zich sindsdien verspreid heeft. Daarvóór vonden we Algemeen Angelsaksisch tenslotte helemaal niet zo boeiend. Is dat zo? Zien we een toename van spatiefouten vanaf de jaren vijftig? Ook hiernaar is mij geen onderzoek bekend. Navraag bij de deskundigen van Genootschap Onze Taal leert dat zij zulk onderzoek ook niet kennen. 

Als er inderdaad geen onderzoek is naar de ziektekiem achter spatiefouten, dan betekent dat dat we niet zeker weten dat het virus uit Angelsaksië komt. Het is geen feit, maar een hypothese. Als we Onjuist Spatiegebruik beter willen begrijpen, zijn er volgens mij nog twee andere hypotheses mogelijk. De drie mogelijkheden sluiten elkaar niet uit, dus misschien zijn ze allemaal wel waar.   

Zelfstandig woord = liever los?

Het lijkt me niet onmogelijk dat mensen, ongeacht de samenstellings-spellingsregels van hun eerste taal, een voorkeur hebben om woorden die ze als op zichzelf staande eenheid herkennen, ook als op zichzelf staande eenheid op te schrijven. Dus: 'slagroom' is een geheel met een eigen betekenis, dus schrijf je het als 1 geheel op. Idem met 'taart', 'diarree' en 'gevallen'. Als dit klopt, zouden Nederlanders al sinds hebban olla vogala de neiging moeten hebben gehad om de onderdelen van samenstellingen los te schrijven. Is dat zo? 

Geen idee. Mijn onderzoeksplan zou zijn: zoeken in corpora van oude teksten, en kijken hoeveel 'spatiefouten' (fout volgens de huidige regels) je tegenkomt. Maar dat gaat natuurlijk niet zo lekker: je kunt moeilijk zoeken op álle mogelijke onderdelen van samenstellingen, en dan kijken hoe vaak ze met/zonder spatie worden geschreven. Bovendien hangt het er maar net vanaf naar wat voor teksten/schrijvers je kijkt. In een vluchtige blik op een paar Gekaapte brieven kwam ik weinig ziekteverschijnselen tegen, maar, ik kwam überhaupt nauwelijks samenstellingen tegen. 

(Trouwens, ik kwam in deze inventaris wel 1 verdachte spatie tegen: 'thien mans hemden'. Maar dat is alleen fout wanneer je met een hedendaagse blik kijkt. In de tijd waarin deze inventaris geschreven werd, hadden we nog een genitiefnaamval, waarmee je een zinsdeel als 'des mans hemd' kon maken. Spatie verplicht. Pas toen de genitief verdween, werd dit een samenstelling, en gingen we vinden dat het 1 woord moest zijn. Zie ook de kwestie: (des) Rijks( )museum.)

Tekstverwerkers & zoekmachines

Wanneer je een spatieloze samenstelling intikt in Word, of op Google, krijg je soms een rood kringeltje en een foute suggestie: 'Bedoelde u: slagroom taart?' Uiteraard kan een tekstverwerker niet alle samenstellingen kennen, maar staan de aparte onderdelen vaak wel in de woordenlijst. Je krijgt dus het effect dat software een deel van de goed gespelde samenstellingen fout rekent, maar de verkeerde spelling juist goedkeurt. Wanneer mensen op spelling(-)checkers vertrouwen, kunnen ze maar zo gaan denken dat je in samenstellingen standaard spaties moet gebruiken.

Dit verschijnsel wordt nog eens versterkt door zoekmachineoptimalisatie, beter bekend als SEO. Dat zit zo. Stel: je hebt een webwinkel in slagroomtaartbenodigdheden. Je kunt puristisch doen en overal op je website de hele term spatieloos opschrijven. Maar als jouw potentiële klanten steeds googelen op 'slagroom taart benodigdheden', dan kun je op je site de boel ook maar beter los schrijven. Dan vinden ze je eerder, kassa k-tching. 

Ook hier rijkt mijn kennis/het onderzoek niet ver genoeg om te kunnen inschatten óf dit een rol speelt, en zo ja: hoe groot die rol is. Volgens deze column maken mensen in ieder geval soms expres spatiefouten om hun website zo vindbaar mogelijk te maken. En hoe vaker dat gebeurt, hoe vaker mensen zulke gespatieerde samenstellingen zien, en hoe eerder ze zullen denken dat dat goed is. 

Kortom

Hypotheses genoeg dus. Om ze te testen zouden we gemaakte spatiefouten eens echt moeten bestuderen. Er staat een enorme verzameling op Signalering Onjuist Spatiegebruik, dat scheelt alvast. Wat zijn de wetmatigheden? Gebruiken we meer spaties in langere woorden? Zijn er categorieën samenstellingen waarbij het relatief vaak misgaat? In wat voor contexten en door wat voor schrijvers worden de fouten gemaakt? En hoe vaak komen ze nou werkelijk voor? Meer dan vroeger?

Lieve mensen, jullie zien het, het is allemaal weer onwetendheid troef. Terwijl: als je een ziekte wilt bestrijden, dan moet je toch eerst achterhalen waar die ziekte vandaan komt. Stop met symptoombestrijding, doe onderzoek!

*Ik heb het in dit stukje natuurlijk over de taalvariant van de aandoening. Er bestaat ook een fysieke Engelse ziekte, beter bekend als rachitis. Deze aandoening komt gelukkig niet zo vaak (meer) voor.