Arabische wortels

Door Sterre Leufkens

Woorden maken kun je op een heleboel manieren doen. Je kunt bijvoorbeeld allerlei brokjes aan stammen vastspijkeren. Voorplaksels (gaaf > ongaaf), omvoegsels (been > gebeente), achtervoegsels (milfje-esk), alles kan. Nu denk je misschien dat dat het enige is dat kan: de stam is tenslotte de stam, en je kunt eromheen bouwen, maar daar houdt het op. Nou, dan ken je het Arabisch nog niet. Wat er in die taal kan, dat is geweldig. Het Arabisch heeft een heel eigen woordstructuur - klik verder en wat je ziet zal je verbazen!!!

In veel talen is een woord, of beter gezegd een morfeem, een ondeelbaar geheel. Je kunt er niet zomaar iets middenin gooien. Een uitzondering wordt veroorzaakt door het zogenaamde infix, een stukje woord dat zich net zo gedraagt als een voorvoegsel, maar dat je niet aan maar ín een woord plakt. Infixen komen eigenlijk best wel weinig voor. En zelfs de bekendste voorbeelden uit het Engels, namelijk bloody en fucking (als in fan-bloody-tastic), schijnen eigenlijk iets heel anders te zijn (tmesis, waarover een andere keer meer). Maar in het Arabisch is alles anders. Daar is een morfeem niet een ondeelbaar blokje, maar meer een soort raster: een vaste combinatie van medeklinkers, waar je vervolgens klinkers tussen kunt zetten. Het ziet er een beetje zo uit:

In dit voorbeeld is ieder paaltje een medeklinker. Die medeklinkers worden in de grammaticatheorie 'wortels' genoemd. Een combinatie van 3 wortels heeft een betekenis, of beter: een betekenisveld. Zo gaan de wortels 'KTB' (het is gebruikelijk om de wortels met hoofdletters te schrijven) altijd over iets met boeken en schrijven. KTB is nog geen woord: om dat ervan te maken moet je klinkers in het raster zetten. Kijk maar. KiTaaB betekent 'boek', KaaTiB is 'schrijver', en KaTaBa is '(hij) schreef'. Je kunt ook voor- en achtervoegsels gebruiken, bijvoorbeeld het voorvoegsel ma- dat vaak een plaatsaanduiding aangeeft: maKTaB betekent 'kantoor' en een maKTaBa is een bibliotheek. 

Megahandig! Tenminste, voor tweedetaalleerders als ik, die maar heel weinig woorden kennen. Als ik 1 wortelcombinatie uit mijn hoofd leer (KTB), is er meteen een hele rits woorden die ik misschien niet precies snap, maar waarvan ik wel ongeveer weet waar ze mee te maken hebben. Iemand die Nederlands leert, heeft zo'n houvast niet: die moet woordje voor woordje leren wat 'boek' en 'schrijver' en 'kantoor' betekenen, en kan niet aan de buitenkant van die woorden zien dat ze iets met elkaar te maken hebben. 

Of toch? Als je erover nadenkt hebben Nederlandse woorden soms ook wel iets wortelesks. Het is natuurlijk niet zo systematisch en duidelijk als in het Arabisch, maar woorden uit hetzelfde betekenisveld lijken wel degelijk op elkaar. Kijk maar naar de categorie lucht: vliegen, vleugel, vlucht, vluchtig, lucht, luchtig. Oké oké, er is hier natuurlijk geen rastersysteem, en ik heb afleidingen met gewone achtervoegsels meegeteld. Maar wat dacht je van de categorie zeiltermen: fok, giek, dirk, bak, dek, blok, duk, lijk. Toeval? 

Ik weet het niet, maar ik weet wel dat ik het handig vind: aan de woordvorm kun je al zien in welke hoek je de betekenis moet zoeken. Dat komt van pas, als je Nederlands leert. En niet te vergeten als je het woordenboekspel speelt: moet je een betekenis bedenken bij het onbekende woord 'tek', dan gooi je het gewoon op 'Oudnederlandse zeilterm', en klaar is José. Overigens, over spelletjes gesproken: ik had er nooit over nagedacht, maar Scrabble in het Arabisch is een heel ander spel dan in het Nederlands. Om over galgje nog maar te zwijgen...