Wow, taalgasme! Van oude suffixen en nieuwe morfemen

Ik ben gek op nieuwe woorden. Even op Urban Dictionary kijken, en ja, daar heb je het al: 'sit of shame - That moment when you're sitting in your car after being pulled over by a cop. Knowing that every person driving by is looking at you'. Te gek! Behalve nieuwe woorden leren, kun je natuurlijk ook woorden zelf maken. Dat doe je bijvoorbeeld door morfemen (een morfeem is een (stukje) woord met een zelfstandige betekenis) te combineren. Zo krijg je in het Engels bijvoorbeeld Nipplegate, awesomesauce en nerdgasm. Laatst las ik een artikeltje over dat soort woorden, dat stelde dat dit alleen maar speelse woordvorming is, en geen “echte” taalkundig serieus te nemen morfologie. Maar ja: wanneer is het dan wél echt?

Een Games of Thrones-achtige
jurk van Viktor & Rolf

Er zijn legioenen aan manieren om nieuwe woorden te maken, maar we kijken hier vooral even naar suffixen, oftewel achterplaksels. Die komen en gaan. Het suffix ‘-egge’ bijvoorbeeld was ooit produktief: je kon er nieuwe woorden mee vormen. Heden ten dage hebben we nog woorden uit die tijd, zoals 'dievegge', maar nieuwe woorden met ‘–egge’ komen er niet bij (Boevegge? Smurvegge? Nee). ‘-achtig’ daarentegen is hartstikke productief; zo las ik laatst over ‘Games of Thrones-achtige jurken’.

Een van mijn favoriete manieren van nieuwwoordvormerij is afleiding met behulp van het bijzonder mooie suffix ‘-esk’ (‘-esque’ mag ook). Dit is mijn lievelingssuffix, en ik ben dan ook de trotse voorzitter van het Genootschap ter Bevordering van Suffix -esk. Dit suffix wordt wel gebruikt in het Nederlands, maar in een zeer beperkt aantal versteende gevallen zoals clownesk en kafkaesk. Maar af en toe kom je het ook in het wild tegen, vooral achter eigennamen: Tarantinoësque op Nu.nl, en ook soldatesk en operatesk zijn onlangs gesignaleerd in resp. Volkskrant en Trouw.

‘-Esk’ bestaat al heel lang, maar er kunnen ook nieuwe morfemen ontstaan. Het Engels, sowieso voertaal van taalspeeltuin Internet en dus gigantisch produktief, heeft een schat aan leuke nieuwe morfemen die ik in het Nederlands nog weinig ben tegen gekomen. Een wat ouder bekend voorbeeld dat het Nederlands al wel heeft gehaald is  het morfeem ‘-gate’. Gebruikt voor het eerst als onderdeel van Watergate, wat gewoon een kantorencomplex is, en toen veranderd in een algemeen betekenishoudend element dat ‘schandaal’ betekent: van Nipplegate tot het Nederlandse Mablegate.

Een ander morfeem dat ik recent veel tegenkom is ‘-gasm’,  dat zoveel betekent als ‘staat van intens plezier voor/door’, zodat bijvoorbeeld een mindgasm een orgasme voor je brein is, en je een nerdgasm krijgt wanneer je als echte Trekkie naar een Star Trek-conventie gaat en Picard een hand mag geven. In het Nederlands ben ik het nog niet heel veel tegengekomen, maar een snelle blik op mijn Google-glass leert dat nerdgasme wel voorkomt.

Wat ik tot voor kort niet wist, is dat dit soort toestanden niet door iedereen als 'echte woordvorming' worden beschouwd. Volgens sommigen is er een verschil tussen ‘echte’ woordformatie, die veel stabiele nieuwe woorden oplevert, en zogenaamde ‘speelse’ woordformatie, die alleen losseflodderwoorden oplevert die ook weer snel verdwijnen. Een reden voor dit onderscheid is dat op basis van weinig voorkomende suffixen allerlei nieuwe theorieën over verschillende talen voorgesteld worden. Als zo’n nieuwe theorie heel controversieel is, kun je zeggen: ja, maar dat is geen échte morfologie! Zo heeft Engels tegenwoordig een serie infixen (tussenplaksels), zoals ‘fucking’ (sorry) in ‘fan-fucking-tastic’ (sorry), wat behoorlijk uniek is voor Indo-Europese talen. Maar die infixen hebben een beperkt domein (informeel taalgebruik) en ook zeer beperkte betekenissen (meestal grof), dus er zijn mensen die zeggen: ja, dat is wel leuk, maar het telt niet echt voor taalkundige theorie.

Problematisch is dit natuurlijk wel: waar trek je de grens? Hangt dat samen met de frequentie van het gebruik? Is ‘-esk’ in het Nederlands een ‘echt’ morfeem, of wordt het alleen speels gebruikt? En heeft het meer recht op echtheidsstatus omdat het ouder is (vaak een argument van conservatieve regelgevers)? En kun je een suffix dan ook ‘echt’ maken door het vaak en bloedserieus te gebruiken? Een suffix als ‘-gate’ heeft een duidelijke betekenis, hoewel het misschien inderdaad nog vooral speels wordt gebruikt. Laten we een oproep doen tot een officieel rapport over het koningslied dat dan ook echt ‘Het Koningsliedgaterapport’ wordt genoemd. Pas dan zal dit nieuwe morfeem serieus worden genomen.