Milfje leest en geniet: de (voeg-)woorden van Reve

Weet u nog dat Milfje blogde over de taal van Couperus? Kijk, dachten we hierzo in het hoofdkwartier, dat kan dus met veel meer schrijvers. Die hebben namelijk vaak, zo niet altijd, echt een eigen stijl. Zo is daar bijvoorbeeld een van onze lievelings: Gerard Reve. Veel van onze geinterviewden door de jaren heen (bv Marc van Oostendorp en Aleid Truijens) schreven dat zij het taalgebruik van Reve inspirerend vonden. Ook Bertrand Abraham, die Op Weg naar het Einde vertaalde in het Frans, vindt het geweldig. Wat valt er op aan Reves taal? Waaraan herkennen we zijn stijl? En waarom is het zoo weergaloos?

We gaan natuurlijk ook taalkundige dingen doen, maar we willen ook gewoon even de loftrompet steken over Gerard. Nooit zal ik vergeten dat ik Brieven aan Matroos Vosch las als jongen. "Dinsdag 27 Februari. [...] Nu post ik en ga naar bed. Ik zal een paar kaarsen voor branden, en afsmeken dat Dasje bijna elke avond bij je voor de deur staat. Alle stoeibeertjes en wentelbeertjes voor Matroos!" dat soort teksten (p. 222). Of de altijd weer kinderlijke blijdschap van mijn vader wanneer hij citeert uit Veertien etsen van Frans Lodewijk Pannekoek voor arbeiders verklaard: 

"Terwijl ik de volgende fles opentrok, viel mij opeens weer het bezoek van dat artistieke wijf in gedachten, dat indertijd met een cineast of fotograaf was meegekomen; dat op karton schilderde, ‘heel goed verkocht maar er nooit moeite voor deed’ en dat, naar ik me nu weer woordelijk herinnerde, uit ons keukenraam naar huis en erf van onze buren had geloerd en gevraagd had: ‘Wonen daar ook mensjes?’
‘Ze moesten een brandende poppenwagen je kutwerk binnenrijden,’ had ik toen wel gedacht, maar om God weet welke laffe reden niet gezegd."

En dan moet hij keihard lachen en terecht. En zovoort. Zie hier voor meer over dit schitterende, inmiddels veel te weinig gelezen boek (ik heb eerlijk gezegd geen idee hoeveel mensen het nog lezen, maar het feit dat het niet in DWDD om de week over het boek gaat, geeft aan dat het hoe dan ook te weinig is).

Woorden

Wat ik persoonlijk het heerlijkst vind aan Reve is de woorden die hij gebruikt, die een bijna tastbare kracht hebben. Als je het over een piemel hebt, kun je natuurlijk piemel zeggen, maar ‘blonde jongensdolk’ is zo veel beeldender, je voelt het zweet erop parelen. Om over 'wentelbeertje, 'jongensstoeidier' en 'zeevaartbeest' maar te zwijgen. Met andere woorden: Gerard is bedreven in de stoute nieuwvorming. Daar kunnen wij nog een puntje aan zuigen... Lees vooral dus opnieuw de brieven, want daarin komen dit soort nieuwvormingen eindeloos voor. Meer? Ok, nog een paar dan. 'vosseholletje', 'zeebeertje'. Of neem nou de aanhef: 'Jonge Meester, Machtige Wasbeer'.

In ieder geval gedeeltelijk denk ik dat dit effect bereikt wordt door de archaïciteit die veel van Reves woorden voor ons, jonge lezertjes, hebben. Hij gebruikt woorden als ‘weder’, ‘automobiel’, 'bits', 'bekoorlijk', 'ledigen', ‘neen’, etcetera. Woorden die associaties oproepen met het interieur van mijn oma. Daarnaast is er ook nog de ouderwetse spelling, van een woord als 'hormooninjeksie', of 'notietsie'. Of het idiosyncratieën zijn of niet, charmant is het zeker.

Kortom, wij vermoeden dat onze waardering komt door een combinatie van oubolligheid en stoutheid. Dat het daarom zo effectief is als het over seks gaat (en dat gaat het natuurlijk vaak): de combinatie van burgerlijke jaren-vijftig sfeer met seks is natuurlijk een verbodene, die daarom des te meer opwinding oproept.

Zinsbouw

Ook archaisch is Reve in zijn syntaxis. NRC wijdde al eens een leuke quiz aan de mooiste zin des Reves, zie hier. Maar wat wij hier willen benoemen is de hoeveelheid bijzinnen die Gerard gebruikt. Bekijk 1 pagina Reve en zie hoeveel bijzinnen er zijn! Zinnen zijn vaak ellenlang, en er is recursie alom. En niet alleen is de hoeveelheid bijzinnen groot, ze zijn ook aan elkaar verbonden met niet-zo-hedendaagse voegwoorden als ‘aldus’, ‘reeds’, ‘daarmede’, ‘nochtans’, enzovoorts. Bovendien koppelt hij eindeloze reeksen bijzinnen aan elkaar door werkwoordsgebruik, zie bijvoorbeeld deze zin uit Op weg naar het einde, waarin Gerard vertelt dat hij en zijn partnerrr Wimie de huishoudster mejuffrouw Y. nauwelijks verdragen:

[Onze gezondheid] hield, waarschijnlijk door goddelijke kracht en bijstand, jaren lang haar bezoeken, twee maal per week, in lunchtijd, uit, als ze langs kwam om ons te vertellen dat ze niet wist hoe een stekker en een stopkontakt in elkaar zaten, dat haar bril waarschijnlijk niet krachtig genoeg meer was, maar dat de aanschaffing van betere lenzen misschien haar ogen juist zwakker zou maken (zo dit mogelijk ware – noot van de schrijver), hoe ze telkens weer, met nimmer falende regelmaat, in winkels ondergewicht, rot fruit, een te kort elektries snoer, een drol inplaats van een komkommer, een vaasje met een barst, een verstopt zandlopertje, te nauwe schoenen, een boek met een ontbrekende katern, een lunchkaasje met een fistel er in, of een tas met een slotje, dat eenmaal gesloten, niet meer open wilde, geleverd had gekregen, de kroon op al deze ellende tot stand gebracht in lijn 25, waar uit haar handtasje haar gehele kapitaal, zegge f324,-, werd gerold, want al had ze meer dan tien jaar op diverse kantoren gewerkt, dat men geld, behalve in een doosje of tas stoppen, ook op een giro- of bankrekening kon zetten, dat had ze nimmer tot zich laten doordringen.

Dus. Dat is een zin van een complexiteit die je alleen in een boek van Reve tegenkomt (of in de De Bello Gallico, maar die telt niet). Deels komt dat door de lange opsomming, maar het doet ons ook wel denken aan het Engels. In het Engels, namelijk, combineert men vele malen makkelijker bijzinnen. En laat het nou zo zijn dat Reve ook veel in het Engels schreef. Is daar een link? Promotievoorstel, iemand? 

Nouja, we vinden het allemaal moeilijk te zeggen. Je zou door kunnen gaan met kijken naar bv. lexicale complexiteit, misschien zit daar iets in. Maar goed, weet je, wij houden hoe dan ook van Reve. Enorm veel. En jullie? Wat vinden jelui? Wat is jullie lievelings van Reve? Hoeft allemaal niet taalkundig interessant te zijn: we vieren gewoon deze geweldige schrijver, die iedere jonge knaap zou moeten lezen.