Wanneer is een taal echt bedreigd?

In de anglicismeverkiezing raakten we vaak verzeild in discussies over het Nederlands: wordt dat nou bedreigd door het Engels of niet? Mensen doen veel voorspellingen, als: straks is al het onderwijs in het Engels, straks gaan ouders hun kinderen Engels opvoeden, het kan snel gaan, kijk maar naar het Iers (slechtste argument ooit overigens, kijk maar). Wij onderkennen best dat het Engels steeds meer domein verwerft, en dat dat potentieel een bedreiging kan zijn voor het Nederlands (unlike leenwoorden - die doen het Nederlands geen kwaad). Maar wanneer is een taal nou echt bedreigd? Laten we een voorbeeld bekijken: het Lokono.

De VN houdt zich bezig met alles wat misschien (uit-)sterft - zo ook met bedreigde talen. Een van de hoofdrolspelers wat dit betreft is dan ook UNESCO, de werelderfgoedbehoeder, die peilt hoe het met talen staat en ze probeert te behoeden voor uitsterven. UNESCO heeft een classificatie gemaakt van bedreigdheid, en deelt talen op in vijf schalen. Ethnologue gebruikt 10 schalen (eigenlijk 13).  We bekijken een vereenvoudigde versie van de criteria van Unesco en noemen er drie. Aan de hand van het Arowak oftewel Lokono, een taal die in Suriname, Frans Guiana en Guyana wordt gesproken, en contrasteren dat met het Nederlands. Meer lezen kan overigens hier, of hier.

1. Het aantal in leven zijnde moedertaalsprekers of L2-sprekers die de taal vloeiend spreken

Het Lokono werd bij een telling in 1980 gesproken door 2450 mensen, zegt de Ethnologue. Deze mensen waren vrijwel allemaal meertalig; Lokono was dus niet hun enige taal. De meeste mensen in bijv. Suriname spreken namelijk ook Nederlands (de taal van instanties, onderwijs en andere officiële aangelegenheden) en Sranan (gebruikt in meer informele situaties). Onderzoeker Konrad Rybka schrijft in een nog ongepubliceerd paper dat 5% van de Lokono bevolking de taal vloeiend spreekt, en dan zijn er nog mensen die het gedeeltelijk spreken of verstaan. Als die bevolking uit 2050 mensen bestaat, zoals de telling uit 1980 zegt, dan zijn dat er dus om en nabij 102 en een halve fluent sprekers. Houdt niet over.

Het Nederlands wordt volgens de Ethnologue door 21 miljoen mensen gesproken. Je hoort ook wel schattingen van 20 tot 24 miljoen - het precieze getal hangt ervanaf of je bijvoorbeeld Vlaams meetelt. Ongeveer 14 miljoen van deze mensen gebruikt ook Engels.

2. De gemiddelde leeftijd van de sprekers

Volgens de Ethnologue wordt Lokono gesproken door 'older adults'. Een leeftijd staat daar niet bij, maar in dit artikel (betaalmuur) van Konrad Rybka spreekt hij van mensen tussen de 40 en de 90.

Voor Nederlands zijn voor zover wij weten geen cijfers bekend over hoe oud de gemiddelde spreker is. Maar eh, dat hoeft ook niet, want behalve sommige latere-leeftijd emigranten (die vooral trouwens uit Polen komen, waarom hoor je nooit mensen over de bedreiging van het Pools!) mag je ervan uitgaan dat iedereen in Nederland Nederlands spreekt. Zie hier trouwens voor fijne cijfers over de samenstelling van de Nederlandse bevolking. Hoe dan ook, de gemiddelde leeftijd van de Nederlander lijkt ongeveer 39 te zijn. Dat betekent dat er HEUL veel mensen zijn, jonger dan 39. En dus: niks aan de handa.

3. Het percentage van de nieuwe generatie dat de taal nog als moedertaal, dan wel vloeiend leert.

Volgens de Ethnologue zijn jongeren niet geïnteresseerd in het leren van Lokono. Konrad Rybka bevestigt dat in zijn nog niet gepubliceerde paper, en vertelt dat ongeveer twee generaties geleden, de ouderen ophielden hun taal door te geven. Die ouderen werd op school zelfs verboden Lokono te spreken, en Lokono werd sowieso gezien als de taal van de arme, verwerpelijke lieden.
Het percentage van de nieuwe dat de taal dus goed verwerft is precies 0%. Dat is jammer, maar begrijpelijk: kennis van het Lokono brengt je in Suriname nergens. Je kunt met je familie net zo goed een andere taal spreken, en als je een goede baan wilt krijgen of een leuke echtgenote of echtgenoot, kun je maar beter goed Nederlands spreken - dat heeft veel meer aanzien. 

In Nederland gaan geruchten over ouders die hun kinderen in het Engels opvoeden. Dan heb ik het niet over expats, maar over 100% Nederlandse ouders. Maargoed he, geruchten... cijfers zijn er niet, dus de groep is op z'n hoogst uiterst marginaal. Dat is ook wel logisch, want als je nu je kind in het Engels opvoedt, is dat niet per se voordelig. Het beperkt de carrierekansen van kindlief, en het maakt dat je kind minder onderdeel is van de Nederlandse maatschappij. Als je kind je lief is, kun je het beter Nederlands én Engels leren, dat geeft de beste kansen op werk, sociale acceptatie en geluk.

De beoordeling op deze drie criteria leiden ertoe dat UNESCO het Nederlands kwalificeert als 'safe' en het Lokono als 'endangered' - de Ethnologue stopt Lokono in categorie 8a 'moribund', terwijl Nederlands categorie 1 oftewel toppie is. Hiermee willen we niet zeggen dat we ons nooit meer zorgen hoeven te maken over het Nederlands. Het is zinvol om je af te vragen hoe sterk het Nederlands is, en om te zorgen dat mensen het Nederlands goed kunnen leren. Maar het zet de dreiging wel in perspectief. Vertel maar eens aan een Lokono-spreker dat je bang bent dat het Engels het Nederlands bedreigt. En zeg dan maar dat 21 miljoen mensen het Nederlands goed beheersen, en daar blij mee zijn. De Lokono lacht je recht in je gezicht uit.