Translate Milfy!

dinsdag 6 december 2016

Waarom zeggen mensen 'dat kost duur'?

door Marten van der Meulen

Momenteel lees ik De boeken der kleine zielen van Louis "Als hij nu leefde was hij voor ADO geweest" Couperus. En dat in de tijd dat er net een lijvige en vuistdikke biografie over hem uitkwam! Zoals eerder gemeld is het taalgebruik van Couperus anders dat het huidige. Hij gebruikt bijvoorbeeld veel Franse woorden (ook in BdKZ weer wat juweeltjes, maar daarover een andere keer meer), schrijft 'hadt' en gebruikt spannende zinsconstructies. Maar wat me trof was de volgende zin:

"Dat was een prachtig diner geweest, dat diner, dat ZIJ had gegeven; het kostte dan ook duur en zij zeide hoeveel, maar voegde er een paar honderd gulden toe. (p.174)

Wat? Kost duur?! Notre Louis pleegt zo'n taalfout? Ach, het kan de beste overkomen. Maar ik ging wel (weer) eens tobben over die uitdrukking. Waar omkomt zeggen mensen eigenlijk 'kost duur'?

Allereerst: 'kost duur' is niet zomaar een slordigheid. Zoals Joop van der Horst zegt in zijn schitterende Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw: "zodra er systeem in de fouten zit, moeten we bedacht zijn op een taalverandering". En er zit systeem in, althans, de 'fout' komt vaker voor, en heeft een zusje: weegt zwaar. Traditioneel (bijvoorbeeld Damsteegt 1964 en vele andere adviesboekjes en -websites) worden twee verklaringen gegeven:

1. Het is een gallicisme, dus geleend uit het Frans, als leenvertaling van 'coûte cher'
2. Het is een contaminatie van 'duur zijn' en 'veel kosten'

Nu, dat is allebei best mogelijk. Maar wat me verbaast is dat niemand een derde optie geeft, een optie die mij ook best aannemelijk lijkt.

Ik zou namelijk denken dat het uitbreiding van een heel algemeen patroon in de taal is: we willen het liefst veel zware, betekenisvolle woorden. 'Veel' is een heel algemeen en relatief zwak woord. Door een extra bijwoord te gebruiken wordt benadrukt waar het om gaat. Kijk bijvoorbeeld ook naar 'Dat duurt lang': je zou net zo goed kunnen zeggen 'dat duurt veel', maar dat doen we niet. We willen duidelijkheid, we willen weten waar het om gaat, we willen op meerdere manieren laten zien waar het om gaat, wat het betreft. We gebruiken dus een werkwoord om aan te geven in welke categorie we spelen (tijd, geld, gewicht, wat dan ook), en geven met een specifiek bijwoord aan waar in die categorie we zijn.

Dubbele markeringen komen in taal heel veel voor. Kijk, daar heb je er al eentje: 'heel veel'. Niet gewoon 'veel', maar 'heel veel'. Of neem verkleinvormen: sinds ik een paar jaar geleden 'klein mini-stadionnetje' las in de krant, zie ik dit soort verkleinende verdubbelingen en vertrippelingen overal. En vergeet ook 'weegt zwaar' niet. Die uitdrukking wordt ook vaak afgekeurd, maar kan natuurlijk best een voorbeeld zijn van hetzelfde fenomeen. Oe oe oe en de dubbele negatie dan! "Ik kijk hem echt nooit niet meer aan" is dus, even voor de goede orde, niet fout: zelfs het Toonaangevende Taaladvies.net zegt dat het in informele taal gebruikt wordt. Waarom we het gebruiken? Precies: benadrukking, verzwaring.

Maar, werp ik dan mezelf tegen: hoe zit het dan met meten? Dat werkwoord geeft ook een hoeveelheid aan, maar "dat meet lang" ben ik nog niet tegengekomen. Tsja, kan ik daar weer tegen terug riposteren: misschien is het een verandering die nog gaande is. Het zou kunnen dat die verzwaring constructie na constructie aanpakt. Het kan ook überhaupt om iets totaal anders gaan: ik weet het niet. Ik ben slechts een zoeker in de taalwoestijn. Zoals Beroemd Taalkundige Lambert ten Kate schreef: "Ik voor mij heb betragt onze Taelwetten te vinden,en niet te maken, zoekende middelerwijs ook na hare Oorzaek en Redelijkheid". En zo is het.

Hoe dan ook: dat gezever over 'kost duur is fout' lijkt me overbodig. Het is hartstikke normaal om iets dubbel te benoemen ter benadrukking. Komt hiermee de hele categorie der contaminaties op losse schroeven te staan? Misschien moeten we die eens gaan bestuderen, in plaats van alleen maar boe te roepen. Sowieso een goed en interessant idee, want contaminaties komen niet zomaar in het wilde weg voor: er zit vast een patroon in. En zoals altijd: taalfouten zijn als vleermuizen die je aanvallen in een donkere grot. Wanneer je rustig blijft en hun gedrag observeert, zul je begrijpen waarom ze doen wat ze doen. In het geval van taalfouten zou een beter begrip kunnen leiden tot gerichter onderwijs. Voor veel mensen is dit nog teveel gevraagd: de Weg naar Verlichting in Taal is donker en vol van verschrikkingen. Maar ik houd moed. Op naar meer begrip! Leve taal!

11 opmerkingen:

  1. Wacht, een litotes is toch juist 'min + min = plus', niet 'min + min blijft min'? Zie bijvoorbeeld: Dat is niet onfraai == Dat is fraai. 'Nooit niet' en aanverwanten ken ik als negative concord.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Je hebt gelijk Drabkikker, en ik heb het dus aangepast. Zelfs al schreef ik er zelf hier over, ik blijf het door elkaar halen. Dank!

      Verwijderen
    2. Joe!

      Mij doet negative concord altijd een beetje denken aan iemand die constant bevestiging nodig heeft. 'Ik hád toch al een keer gezegd dat ik je lief vind, dat is toch niet ineens ongeldig geworden?' (Driemaal raden hoe goed ik in relaties ben.;))

      Verwijderen
    3. Bij mij is de associatie vrees ik veel uitzinniger: negative concord klinkt als de ontkenning van een vliegtuig, een soort Batmobile voor een slechterik (concord ~ Concorde).
      Overigens ben ik al een tijdje over het woordje 'joe' aan het nadenken, bedankt voor het gebruik!

      Verwijderen
    4. Gheh ;) Een ander concord-geval dat ik soms in het wild aantref is "to share the same x in common": in mijn optiek wordt daar drie keer hetzelfde gezegd.

      Verwijderen
    5. Daar wordt zeker drie keer hetzelfde gezegd, maar ook dit laat weer zien hoe graag we zulke herhaling willen.

      Verwijderen
  2. Vermoedelijk heeft Louis Couperus deze fout bewust gemaakt om het personnage neer te zetten als een parvenu. Niet alleen vertelt ze hoeveel het diner gekost heeft, maar haar taalgebruik is ook niet zoals in de Haagse hogere kringren verwacht mag worden.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Beste Wim, dat is een interessante hypothese, die best waar zou kunnen zijn. Mijn eerste reactie is dat het plausibel is, maar dat het ook wel vrij subtiel is, tenzij 'kost duur' zelfs toen al een heel sterk geassocieerd werd met het taalgebruik van de lagere klasse. Daar is geen bewijs voor (voor zover ik weet). Ik zou zelfs zeggen dat als het een Franse oorsprong heeft (wat natuurlijk nog steeds best kan), het mogelijk juist meer geassocieerd werd met de hogere klasse, die tenslotte meer Frans sprak.

      Hiermee heb ik zowaar een methode opgeworpen om erachter te komen of mijn in het blog gestelde verzwaringshypothese waar is, of de invloed van het Frans. Als het tweede, dan verwacht je dat het eerst in de hogere klasse voorkomt. Enfin, er is te weinig onderzoek gedaan naar de verspreiding van deze vorm.

      Bovendien lijkt het me dat als Couperus dit 'kost duur' als markeerder van lagere klasse taalgebruik heeft gebruikt, dat hij dat dan vaker zou moeten doen, taalgebruik van lagere klassen imiteren. Ik ben dat niet tegengekomen, maar ik zou er graag samen met een literatuurwetenschapper naar kijken.

      Verwijderen
  3. Ik vind het allemaal heel steekhoudend wat ik hier lees. Ik hou sowieso van gefundeerde munitie om "het Nederlands verloedert want..."-uitspraken te pareren. Vraag: kan het gebruik van "als ... zijnde" (als moeder zijnde kan ik dit niet aanzien, etc.) ook verklaard worden vanuit het door jou beschreven verlangen naar benadrukking? Of is daar iets anders aan de hand?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Beste Jan, 'als ... zijnde' zou inderdaad best een voorbeeld van hetzelfde fenomeen kunnen zijn. Toevallig staat dit op mijn lijstje om volgend jaar eens te bestuderen, dus blijf het blog in de gaten houden!

      Verwijderen
  4. Dit is een 'oud' artikel, maar ik wilde toch mijn mening toevoegen.
    Iets wat veel geld kost, is niet meteen duur. Een rijtjeswoning van 150.000, goedkoop! Wel veel geld! Een rijtjeswoning van 500.000, die kost duur!

    BeantwoordenVerwijderen