Andere geluiden

Leenwoorden: wie kent ze niet? Je neemt een woord uit een andere taal, en dat incorporeer je in je eigen taalsysteem. Klaar is José. De meeste leenwoorden zijn vrij alledaags, maar vandaag wil ik jullie aandacht vestigen op twee spectaculaire types, die eigenlijk elkaars tegengestelde zijn. Mag ik u voorstellen: het pseudo-leenwoord en het stiekeme leenwoord. 

Pseudo-leenwoorden

Iedere taal heeft zijn eigen klanken. Als je iemand hoort spreken, herken je in een wip of 'ie Duits of Frans gebruikt, ook als je haar/hem verder niet eens verstaat. Dat komt door de unieke klanken en intonatie die bij een taal hoort. Zo weten we ook precies hoe het Engels klinkt. Daardoor herken je woord als 'beamer', 'smoking' en 'airco' direct als leenwoorden uit het Engels. 

Ho stop ho! Daar gaat het dus mis. Die drie woorden hebben we helemaal niet uit het Engels geleend. Echte Engelstaligen gebruiken 'projector', 'tuxedo' en 'air conditioning' in die gevallen. Ze hebben geen idee waar je het over hebt als je die Nederlandse woorden gebruikt. Dit noemen we pseudo-leenwoorden: woorden die zich voordoen als leenwoord, die gebruikmaken van de klanken van een andere taal, maar in feite in de eigen taal ontstaan zijn. 

Dit roept natuurlijk de vraag op hoe we eigenlijk aan die pseudoleenwoorden komen. We zijn dus niet de sprekers van de 'donortaal' aan het imiteren, maar wat gebeurt er dan wel? Het lijkt erop dat we eigenlijk het gebruikelijke leenprocedé volgen. Als we het over bepaalde onderwerpen hebben, gebruiken we graag een bepaalde vreemde taal. Het onderwerp 'technologie' bijvoorbeeld, leent zich goed voor Engels, want het Engels heeft veel woorden voor nieuwe apparaten. Voor een te benoemen stuk techniek gaan we dus graag op zoek naar een Engels woord. Dat hoeft niet het woord te zijn dat Engelstaligen zelf gebruiken: we kunnen er ook best zelf eentje bedenken, met Engelse klanken. Voila, le beamer. Ook mode (of moet ik fashion zeggen) is een onderwerp waar we graag Engelse woorden voor gebruiken - al dan niet dezelfde als de Angelsaksiërs zelf.

Stiekeme leenwoorden

Aan de andere kant heb je leenwoorden die er helemaal niet anderstalig uitzien. Dat kan komen doordat ze in de loop der jaren Nederlandse klanken hebben gekregen: aan 'fatsoen' kun je bijvoorbeeld niet meer zien dat het van het Franse 'façon' komt. Maar er zijn ook anderstalige woorden die qua klank zo op eigen woorden lijken, dat we het eigen gelijkende woord gebruiken. Dit noem ik de stiekeme leenwoorden. 

Voorbeeldje? Voorbeeldje. Je zou het niet zeggen, maar ons woord 'hangmat' is een leenwoord. Het komt van het Spaanse 'hamaca' (en de Spanjaarden hadden het waarschijnlijk weer uit het Taíno geleend). Wij Nederlandstaligen hebben dat woord gekopieerd, en er in eerste instantie 'hangmak' van gemaakt. Ik vermoed dat de klinker voor de m een beetje genasaliseerd werd, dus dan klonk dat woord gewoon zo. Maar vervolgens sloegen onze Nederlandstalige voorouders aan het denken. Hangmak, daar hang je inderdaad in, maar wat is een mak? Dat kan niet kloppen: het moet vast 'mat' zijn. En zie daar: we hebben de klanken aangepast, zodat het een volstrekt Oudgermaans woord lijkt. De Taíno oorsprong kennen alleen de etymologen nog. Een stiekem leenwoord dus.  

De twee types ontleningen zijn eigenlijk tegengesteld aan elkaar: bij de ene gebruik je een eigen woord met vreemde klanken, bij de andere leen je een woord, en vervang je vreemde onderdelen door bekende. Het heeft iets aandoenlijks: we lenen een woord, vergeten hoe we eraan gekomen zijn, en vervolgens hebben we allerlei gedachten en gevoelens over de veronderstelde herkomst van dat woord: het is onnodig Engels, of juist een mooi eigen woord, quod allebei dus eigenlijk non. 

Goed mensen, de beurt is aan jullie: kennen jullie nog andere pseudoleenwoorden en/of stiekeme leenwoorden?