Wat je zegt ben je zelf: over autologe woorden

We schreven eerder al over woorden die hun eigen tegenspraak zijn (controniemen), maar nu hebben we woorden die zichzelf beschrijven: autologe woorden. Het zijn woorden die hun eigen waarheid in zich dragen, zoals het befaamde vijf-let-ter-gre-pig. Ze beschrijven zichzelf. Zie hier voor een uitgebreide discussie. Er is al veel over geschreven, maar Milfje zou Milfje niet zijn als we eens probeerden verder te kijken dan de Mist die ligt over de Nevel die de Waan du Jour heet. Oftewel: kunnen we autologe woorden formaliseren? Jazeuker kan dat.

Als ze namelijk al worden ingedeeld, dan is het meestal in echte/neppe autologismen, oftewel woorden die altijd zichzelf beschrijven, of woorden die alleen soms zichzelf beschrijven, onder bepaalde omstandigheden. Maar we kunnen best verder gaan, want hoe kan het nou dat woorden zichzelf kunnen beschrijven? Heel veel woorden zoals "mens" of "kukeleku" beschrijven niet echt zichzelf. Wat dan wel?

Categorie 1: Cijfers

Een eerste groep is bijvoorbeeld cijfers: woorden bestaan uit letters, en die letters kunnen samen een getal vormen, dat toevallig het woord is. Hier zijn er veel van te bedenken:

- vijflettergrepig (want het woord heeft vijf lettergrepen)

- vierentwintigletterwoord (want bestaat uit 24 letters)

- Twaalf plus een (want de samen zijn het dertien letters. Enige is natuurlijk dat het geen woord is maar een frase. Hiervan zijn er veel meer te bedenken, en eigenlijk vallen die weer in een andere categorie, namelijk die van zelfverwijzende zinnen. Zelfverwijzende zinnen zijn bijvoorbeeld zinnen zoals "Deze zin bestaat uit zes woorden", maar ook zinnen die een opsomming geven van de letters die in de zin worden gebruikt. Dit werd bedacht door de Britse wiskundige Lee Sallows. Zie hier voor enkele Nederlandse voorbeelden, geschreven door Aad van de Wetering.

Categorie 2: Taalbeschrijvend

Een tweede categorie is taalbeschrijvend: het gaat om woorden die zichzelf beschrijven doordat er een overeenkomst is tussen het geuite woord (geschreven dan wel gesproken) en de betekenis.

- afk. (is tenslotte een afkorting)

- kort (is ommers een kort woord, hoewel dit enigzins betwistbaar is, want een criterium voor wanneer een woord kort is, is er niet. Ieder criterium is subjectief. Neem bijvoorbeeld Engels: daar wordt brief ook als autoloog beschouwd, omdat het kort is. Een mogelijk medium-objectief criterium is gemiddelde woordlengte. De gemiddelde woordlengte echter voor zowel Nederlands als Engels is 5, dus brief is niet kort maar gemiddeld, terwijl kort in ieder geval "korter dan gemiddeld" betekent.)

Nederlands (en iedere andere taal)

- goedgespeld (want het woord is gespeld conform de spellingregels, vergelijkbaar zou voutgespeld zijn, wat ook weleens wordt genoemd)

- woord (want het is een woord)

- aaneengeschreven (met dank aan René Dings, voorbeeld is uit zijn boek)

Categorie 3 Met conditie of subjectief

Dit is een randcategorie. Er zijn heel veel woorden die zichzelf beschrijven onder bepaalde condities: handgeschreven is als het handgeschreven is, of getypt als het getypt is, maar dat vind ik toch een beetje flauw. Vergelijkbaar zijn woorden als mooi en lelijk: als je mooi een mooi woord vindt beschrijft het zichzelf, maar dat is niet onvervreemdbaar onderdeel van het woord. In dezelfde categorie vallen misschien ook woorden zoals af en klaar, die ook waar zijn zodra je ze hebt uitgesproken.

In het Engels is dit natuurlijk ook al gedaan, want er zijn meer sprekers dus meer internet dus meer info over dit soort fenomenen. Zie hier voor een Wikipedialijst, waar wel veel verdachte woorden inzitten (zoals brief)

Nou publiek, participeer maar eens lekker! Welke kennen jullie nog? Denk goed na!