ən odə an ipa

Door Sterre Leufkens

Het zal jullie niet ontgaan zijn: we schrijven weleens over de uitspraak en spelling van buitenlandstalige woorden, zoals quinoa, sriracha, hummus, en shoarma. Dat dit zulke heikele kwesties zijn, komt gedeeltelijk doordat de spellingsmethoden van verschillende talen niet op elkaar aansluiten. De letter u staat bij ons voor de klank uit put of kuukelekuuu, maar een Duitser spreekt 'm uit als de oe van doeidoei. En dan zijn er ook nog letters én klanken die in de ene taal wel, maar in de andere niet bestaan. Mensenkinderen, wat onhandig, hadden we nou toch maar een internationaal alfabet! Oh wacht... Dat hebben we!

IPA

Het International Phonetic Alphabet werd in 1886 geïntroduceerd door een clubje Franse en Engelse taaldocenten. Een topidee. Letters zijn namelijk per taal aan andere klanken verbonden. Een u in het Nederlands is dus anders dan een u in het Engels, Frans, Swahili, Japans, en noem maar op. Hartstikke onhandig als je wilt weten hoe je een leenwoord uitspreekt (zie hummus), of als je een woord uit een andere taal voor ogen krijgt en het volgens de regels van die taal uit wilt spreken (een naam bijvoorbeeld, zie Khadaffi). Laat staan als je wilt schrijven in een vreemde taal (zie opnieuw Khadaffi/Gadaffi/etc.): dan moet je allerlei nieuwe klank-lettercorrespondenties leren. IPA lost al deze problemen op.

IPA is een reeks symbolen, die elk staan voor precies 1 klank. Dat is uitzonderlijk, want in de meeste alfabetten heb je ook letters die voor meerdere klanken kunnen staan (denk aan de e in element), en lettercombinaties die voor 1 klank staan (de ch in chaos bijvoorbeeld). Voor alle klanken die we kennen bestaat een IPA-symbool. Daardoor kun je er ook woorden mee opschrijven uit vreemde talen waarvan je het schrift niet beheerst, of die helemaal geen schrift hebben. Maar je kunt er ook gewoon woorden uit je eigen taal in opschrijven, om aan anderen duidelijk te maken hoe je ze uitspreekt. Dat kom je nog wel tegen in woordenboeken, hoewel ik me afvraag hoe zinvol dat is, omdat de meeste mensen IPA niet beheersen (maar daarover straks meer).

Voortaan IPA schrijven?

Er gaan wel eens stemmen op om voortaan fonetisch te spellen, oftewel om woorden exact op te schrijven zoals ze klinken (eksakt op te sgrijfen soals se klinken). Daarvoor wordt dan wel altijd ons eigenste alfabet gebruikt. Dat is eigenlijk gek, want als je op die manier 'foneties' gaat spellen heb je er precies niks aan: je haalt misschien iets van de ambiguïteiten eruit, maar je krijgt een grote chaos van allerlei symbolen die voor allerlei klanken kunnen staan. Allerlei inconsequenties van de spelling (zoals dat je de klank ij zowel als ij als als ei kunt schrijven) haal je er op die manier niet uit. Het voordeel van IPA schrijven is nou juist dat spelling zo veel eenduidiger is: het is altijd exact duidelijk welke klank bij welke letter hoort. 

Dat heeft alleen ook wel een nadeel. Als je goed luistert, hoor je dat iedereen woorden eigenlijk net iets anders uitspreekt. Wanneer je klanken 1 op 1 naar letters vertaalt, dan schrijft iedereen dus ook anders. Dat hoeft geen probleem te zijn (we verstaan tenslotte ook al die andere uitspraak-versies), maar we zijn het niet gewend. We zijn gewend dat woorden er altijd hetzelfde uitzien, ongeacht wie ze opgeschreven of getypt heeft. Als we voortaan allemaal alleen maar IPA zouden gebruiken, zou die zekerheid van de vaste woordbeelden verdwijnen. Dat maakt IPA wat minder handig als standaardspelling. 

Een bijkomend voordeel van ons alfabet boven IPA, is dat het wat overzichtelijker is. Zoals jullie weten kent ons schrift 26 letters, het IPA heeft er (even in de gauwigheid geteld) meer dan 100. Het is bovendien niet per se makkelijk om altijd goed te bepalen welke klank er precies gezegd wordt. Als taalwetenschapstudent krijg je een heel vak de tijd om het goed te leren, maar die tijd heeft natuurlijk niet iedereen. Met die 26 letters van ons schrift kun je ook prima uit de voeten: er ontstaan zelden misverstanden over welk woord je hebt geschreven. 

Wel allemaal IPA leren pli:z

Toch pleiten wij er natuurlijk voor dat we allemaal IPA leren gebruiken, in ieder geval lezen. Je kunt dan namelijk op een heel simpele manier laten zien hoe je een anderstalig woord moet uitspreken. En misschien nog wel belangrijker: je krijgt inzicht in de klanken van andere talen. Je kunt scholieren bijvoorbeeld eindeloos laten luisteren naar gesprekken over Engelse 'pens' (pennen) en 'pans' (pannen), in de hoop dat ze gaan horen dat de klinker in die woorden anders is. Maar je kunt ze ook in de 1e klas IPA leren, en ze zulke woorden in IPA laten lezen: dan weten ze meteen welke klank het moet zijn. IPA leren kost even wat moeite, maar het helpt je de rest van je leven met het verstaan en uitspreken van vreemde talen!

Enthousiast geworden? Je kunt hier een cursus volgen. feil syksɛs livə lezəɻs!