Dankje, merci, joe: bedanken is knap ingewikkeld

Leren jullie weleens een vreemde taal? Dan begin je waarschijnlijk met woordjes, of wat handige zinnetjes misschien (C'est une train grande vitesse, Ou est la piscine?). Een goed begin, maar die woordjes staan vaak vrij ver af van hoe de woorden in het Echte Leven worden gebruikt. Zo worden woorden in de praktijk vaak samengetrokken of verkort uitgesproken, in plaats van keurig tot en met de laatste klank zoals in het boek staat. Ik had bijvoorbeeld braaf geleerd dat 'vierde rotonde' in het Arabisch 'duwaar arba' was, maar de taxichauffeur begreep me pas toen ik 'duwaraba' zei. Het tweede verschil is dat je vaak niet leert voor welke situatie een woord geschikt is. Woorden verschillen namelijk niet alleen in betekenis, maar ook in contextueel gebruik. Hoe subtiel die verschillen zijn zie je aan de manier waarop wij bedanken. Lezen jullie verder? Merci!

Hetzelfde, maar anders. Maar hetzelfde.

Echte synoniemen zijn uitzonderlijk zeldzaam. Zelfs qua inhoud zijn woorden die we in de volksmond (gatver) synoniemen noemen vaak subtiel anders. Maar het echte verschil zit 'm in het gebruik, in de context of in de omgeving waarin een woord gangbaar is. Zo is 'content' een sjieker woord dan 'tevreden', waardoor je het wel in je maidenspeech in de Kamer zou kunnen gebruiken, maar beter niet tegen je kleinkind van anderhalf in de kinderopvang ("Ik ben heel content met de progressie van je vocabulaire" is in die situatie minder geschikt dan "Ik ben tevreden dat je zo veel woorden leert!").

Zo gaat het ook met bedanken. Dat kun je op een heleboel verschillende manieren doen. Als je Nederlands leert, dan leer je de basis: dank je/u (wel), bedankt, hartelijk dank. Voor de nieuwe spreker wordt soms een verschil in formaliteit aangegeven, natuurlijk gebaseerd op het verschil tussen je en u (zie hier en hier). Maar hier lees ik dat er ook een verschil in formaliteit is tussen bedankt en dank u wel. Nu, dat kan allemaal wel zo zijn, en ik ervaar dat beleefdheidsverschil ook wel. Maar er is véél meer aan de hand. Er zijn veel meer woorden voor dank, en er zijn ook veel meer dimensies aan hun gebruik dan alleen formeel/informeel.

50 gradaties van dank

Woorden bestuderen in hun omgeving, dat is niets nieuws. Men doet het al sinds de jaren 50, en sinds de opkomst der computer is het alleen maar makkelijker geworden. Je kunt nu immers veel meer data bestuderen, en daardoor kunnen ook marginale patronen duidelijk worden. Voor woorden van dank is dit soort onderzoek voor zover ik weet nog niet gedaan, en het zou zeker leuk zijn om het te doen. Voor nu blijft het echter bij anekdotisch bewijs. Ik doe dus ook geen algemene uitspraken zoals 'dit is hoe het voorkomt' of 'dit doet iedereen': dat kan alleen na gedegen onderzoek. Ik kijk alleen naar het dichtstbijzijnde taalgebruik dat er is: me eigen!

Ik heb er de afgelopen dagen op gelet, en de twee woorden die ik het vaakst gebruik zijn 'merci' en 'thanks', waarbij merci heel snel uitgesproken wordt (msie). Deze woorden lijk ik in vrije variatie te gebruiken in informele situaties waarbij er weinig dank wordt uitgesproken. Dat laatste is belangrijk: de mate van dank kan bepalen wat voor woord er wordt gebruikt. Het maakt nogal wat uit of iemand je voor de vierde keer een dropje aanbiedt (nee, msie) of dat ze je een auto kado geeft. Als mijn dank diep gaat gebruik ik andere woorden. Dan leg ik nadruk door 'dankjewél' te zeggen, of 'bedankt' te gebruiken met een versterkend woord ervoor, zoals echt, heel erg, of onwijs. 

Tot zoverre dus de mate van dank. Informeel is ook langsgekomen, maar hoe zit het met de formele dankwoorden? Ook daar vinden we gradaties in. "Dank u voor de uitnodiging" is zeer officieel, maar gebruik ik wel, vooral in geschreven taal (ook weer een andere dimensie!). In geschreven taal zeg ik in formele situaties vrijwel nooit dank u, maar 'bedankt' of 'dankjewel'.  

Rare woorden

Ik gebruik ook nog twee woorden speels: 'origato' en 'choukran', met mensen die respectievelijk een beetje Japans of Arabisch kunnen. Je kunt het pedant noemen, maar de functie is natuurlijk sociaal. Het samen kennen van een woord dat anderen misschien niet kennen, dat versterkt de onderlinge band. Diezelfde speelsheid komt voor bij 'daaaank ú', waarbij de a van dank gerekt wordt, de n op z'n Frans wordt uitgesproken (als in Frans dans) en de u op een hogere toon wordt uitgesproken. Speels formeel in een informele situatie.

En dan is het er nog het woordje 'joe'. Dát is me toch een partij een merkwaardig woord! Ik kan er geen literatuur over vinden. Er is alleen een blogpost van Olivier van Renswoude alhier. Hij poneert joe als tegenhanger van Engels 'okay', en hypothetiseert over de etymologie, waarbij joe van ja komt (vgl dag en doeg) Gaston Dorren noemt het woord als antwoord op het uitspreken van dank (- "Hee merci hè." - "Joe!"), maar dat komt niet helemaal overeen met het gebruik dat ik waarneem. Afgaande op mijn ervaring is 'joe' een combinatie van dank zeggen, een gesprek afsluiten en een bevestiging. Ik gebruikte het de afgelopen dagen een aantal keer, bijvoorbeeld terwijl ik al wegliep uit een gesprek, waarbij iemand me nog onze volgende afspraak nariep, waarbij hij me met de auto zou ophalen. Lekker ingewikkeld, maar joe! was exact het juiste woord op het juiste moment.

Er komt dus flink wat meer kijken bij het leren van een taal dan alleen woordjes: de kracht van de uitspraak, het medium, de formaliteit en zelfs hoe goed je iemand kent spelen allemaal een rol. Voor al die dimensies zou best nog wat meer aandacht mogen komen, bijvoorbeeld in het (nieuwetaal-) onderwijs. Dat scheelt weer taalflaters. Enfin, merci voor het lezen, joe!