Linguistic landscape: wat bordjes zeggen over je samenleving.

De manier waarop we vragen en bevelen formuleren is verbonden aan de culturele waarden van een gemeenschap. Daarom zegt men in het Pools “Doe het raam dicht”, en is dat gewoon beleefd, maar zeggen we in het Nederlands “Zou je alsjeblieft het raam dicht willen doen?” en is juist DAT beleefd. Dit soort verschillen zie je ook terug op instructies in de openbare ruimte, zoals in het openbaar vervoer. En laat ik daar nou een knetterinteressant voorbeeld van hebben, uit Hong Kong.

Dat soort taaluitingen in de openbare ruimte noemen we linguistic landscape (met Engels leenwoorden, want dat allitereert zo lekkah). Dat gaat over vanalles: teksten van reclameborden, bordjes in de tram, verkeersborden. Al die dingen zeggen iets over de achterliggende culturele waardes van een taalgebied, aldus taalkundige Anna Wierzbicka. Zij schreef hier een zeer interessant artikel over dat helaas niet openbaar beschikbaar is. Wat zij bijvoorbeeld stelt is dat er een verschil is tussen het Engelse “No smoking” en het Duitse “Verboten zu rauchen”. Het Engelse voorbeeld getuigt van waarde hechten aan persoonlijke autonomie, het Duitse van de acceptatie van gezag.

Er is ook veel kritiek op dit soort onderzoek. Wierzbicka zelf vertelt in haar artikel dat ze veel reacties kreeg van vooral jongere Duitsers, die hun waarden niet meer weerspiegeld zien in de bordjes. Toch gaat zij er zelf vanuit dat de bordjes nog wel de algemene opvattingen weerspiegelt.

In Nederland zie je in het OV interessante dingen. Vorig jaar deed ik een rondje langs verschillende transportmiddelen, en ik kwam interessante verschillen tegen: soms zijn de bordjes proscriptief (verboden), soms zijn bordjes prescriptief (voorschrijvend). In de trein bijvoorbeeld zie je voornamelijk voorschrijvend (“Houdt de trein schoon en heel”), in de tram zie je vooral verbiedende bordjes ("Niet eten, drinken, roken").

Ook boeiend zijn de vertalingen die vaak bij deze bordjes staan: vaak komt daar in het Engels het woord please bij voor, terwijl er in het Nederlands geen beleefdheidsformule staat. Ook dat is boeiend: blijkbaar hebben wij als Nederlanders het idee dat in het Engelse die formule nodig is, omdat het anders onbeleefd zou zijn. En het feit dat er in het Nederlands niet staat: "Geen voeten op de bank alstublieft" zou kunnen betekenen dat wij het gezag meer accepteren, zoals in het Duits.

In Hong Kong zijn al deze geboden ook aanwezig, maar er zijn ook wat andere borden. Hygiene is bijvoorbeeld veel meer een issue dan in Nederland: naast ongeveer iedere deurklink en roltrap staat “This object is cleaned regularly” of een soortgelijke tekst. Dat zou dus, en ik denk zomaar dat dat ook zo is, een weergave zijn van een maatschappij die zich meer met hygiene bezig houdt dan de Nederlandse. Dat zie je ook aan de mensen met mondkapjes, die opzich niet overbodig zijn, want soms is de smog zo erg dat je die op je tong kan proeven.

Er was ook 1 ander bordje dat me heel erg opviel, hoewel ik het alleen in één bepaald soort gevallen heb gezien, wat het moeilijk maakt om er conclusies over te trekken. Zoals op het plaatje te zien is, wordt er gewaarschuwd voor vogelgriep. Het gaat om het woordje Let’s, oftewel laten. Dat heeft (voor mij in ieder geval) een sterke associatie met de gemeenschap: laten we het met z’n allen doen. Dat zou je volgens mij in Nederland nooit tegenkomen, zo’n bordje. Mooie weerspiegeling misschien van een groter gevoel voor gemeenschap in deze maatschappij, maar, zoals ik zei: het is een beetje voorbarig om die conclusie te trekken op basis van één soort bordje. Misschien is het iets mondains als een bepaalde medewerker van de campagne die dit een leuke zin vond.

Leuk toch? Mochten jullie, lieve lezertjes, ook interessante bordjes tegenkomen waarvan jullie denken dat het de Geest van een Natie weerspiegelt, laat het ons dan vooral weten!

NB: het artikel waarover wordt gesproken heet "German `Cultural Scripts': Public Signs as a Key to Social Attitudes and Cultural Values" en is van Anna Wierzbicka.