Translate Milfy!

donderdag 20 februari 2014

Waternood/Watersnood: controniemen, woorden die zowel zwart als wit zijn.


Woorden zijn net mensen: ze staan allemaal in relatie tot anderen. Sommige van die relaties kennen we al van de basisschool: zo heb je synoniemen (zoals krom en bochtig), maar ook antoniemen (warm-koud, man-vrouw), en dan heb je nog wat minder bekende groepen zoals meroniemen (raam-gebouw) en hyponiemen (cocktail-drank). Nu kwam ik laatst op de OnzeTaal Scheurkalender uitleg tegen over het verschil tussen waternood en watersnood. En dat verschil heeft alles te maken met iets dat ik ken uit het semantiekleerboek van Nick Riemer (overigens een legendarisch docent), een van mn nieuwe lievelingsen in taal: controniemen.

Wat is namelijk de deal met water(s)nood? Die tussen-s geeft aan of er een overschot aan water is (denk aan 1953) of een tekort (zie de Sahara). Nu vragen we ons natuurlijk af: is het erg dat twee bijna identieke woorden zo'n tegengestelde betekenis kunnen hebben, namelijk dat ze enerzijds 'te veel' en anderzijds 'te weinig' kunnen betekenen? Nouja, het kán natuurlijk interpretatieproblemen opleveren. Maar gelukkig staat een zin meestal in context, en weten we daardoor precies wat er wordt bedoeld.[i]

Water(s)nood is een controniem. Controniemen zijn eigenlijk antoniemen, maar dan in hetzelfde woord: hetzelfde woord (of klank) heeft een tegenovergestelde betekenis, bijvoorbeeld wanneer je hetzelfde woord zou gebruiken voor vrolijk en bedroefd. Het is dus anders dan IJsbrand, waar beide woorden expliciet inzitten (zoiets wordt in Opperlans trouwens een basaltwoord genoemd, want bas+alt is ook een tegenstelling). 

Heel heftige betekenisverschillen (zoals blij/bedroefd) zijn er meestal niet, maar wel heb je bijvoorbeeld voorzetsels die tegenovergestelde acties tot gevolg hebben. Vergelijk de onderstaande zinnen: in zin 1 begint er iets, in zin 2 eindigt er iets! Je zou dus mogen zeggen dat af contronimische eigenschappen heeft. Natuurlijk gaat het hier weer om de context die de betekenis bepaalt, maar tóch is het interessant dat hetzelfde woordje wordt gebruikt voor iets heel anders.

(1) Het alarm ging af
(2) Hij zette het alarm af

In het Engels, de taal waar sowieso verreweg het meeste onderzoek naar is gedaan, zijn ook vrij veel controniemen gevonden. Zie hier voor een fijn lijstje, of hier voor een langer maar ook twijfelachtiger lijstje. Er zitten juweeltjes (vind ik) tussen: left bijvoorbeeld kan zowel betekenen dat er iets over is als dat iemand niet meer over is nl. is weggegaan (3). Of neem to dust. Dat kan zowel stof ergens vanaf halen betekenen (4) of ergens een fijn stoflaagje op doen. Gaaaaf.

(3) If the gentlemen have withdrawn to the drawing room for after-dinner cigars, who’s left?
(4) He dusted the fine china
(5) He dusted the cake with sugar

In het Nederlands is dit verschijnsel nog betrekkelijk onbekend: zelfs de grote Battus maakt er geen gewag van! Op een vraag van blogger Veerle Metten antwoordde Onzetaal dat het in het Nederlands inderdaad controniem is, en ze noemen voorkomen als voorbeeld. Metten noemt Wikipedia, dat wreed als voorbeeld geeft, dat zowel positief als negatief kan zijn. Daar is een hele lijst van (erg, verschrikkelijk, gruwelijk, ziek) waar we al eerder over schrijven, maar Wikipedia heeft het fout: dit soort superlatieven zijn geen controniemen. Het antoniem van wreed is zachtaardig, en dat is hier niet aan de orde: wreed wordt niet in die betekenis gebruikt. 

Hier een klein lijstje met controniemen die Milfje heeft verzameld (met hyperlinks wanneer van toepassing, hulde aan alle vermelders). Het is een kort lijstje, en er is veel op aan te merken: opmerkingen en toevoegingen zijn meer dan welkom.

Watersnood – nood veroorzaakt door ofwel een teveel ofwel een teweinig aan water (deze telt lekker wel, want het tussen-s verschil bestaat in de praktijk nauwelijks, zie voetnoot).
quantumsprong – zowel een heel kleine sprong als een heel grote. Met dank aan (credits... wie ook alweer? Meldt U!)
leren – ofwel de leraar geeft kennis door, ofwel de leerling doet kennis op; twee kanten van 1 gouden medaille met hetzelfde woord
anticipatie - tegelijk actie ondernemen en actie voorkómen (twijfelachtig)
sanctioneren – ofwel goedkeuren ofwel afkeuren en straffen (komt in Vlaanderen voor)
afmaken – ofwel het leven doen ophouden, ofwel iets juist volbrengen (twijfelachtig)
voorkomen – iets kan voorkomen in de zin dat het aanwezig is ('In dat land komt malaria voor'), of je kunt er voor zorgen dat iets niet gebeurt ('We moeten malaria zien te voorkomen'). In de woorden van Veerle Metten: "Als je iets voorkómt, zorg je ervoor dat het niet vóórkomt."
gijzelaar - (credits Taalwerkplaats), kan zowel de gijzelnemer als de gegijzelde betekenen

Eindeloos interessant, controniemen, maar dat wordt dan wel een heel lang blog. Maar om nog een aspect te noemen: hoe kan het dat dit soort samenvallende betekenissen ontstaan? Historisch taalkundigen (en ook natuurlijk alle anderen), we horen graag van jullie!


[i] Overigens kun je je sterk afvragen of dit verschil leeft: het WNT zegt dat de vorm zónder tussen-s alleen in woordenboeken voorkomt.

15 opmerkingen:

  1. Hmmm die van 'leren' is een beetje een buitenbeentje. Dan zouden alle werkwoorden die zowel 'veroorzaking van X' en 'X' zelf betekenen controniemen zijn (rollen, stuiteren, rijden, breken, scheuren, ...). Nou ja, dan hebben we er wel gelijk heel veel!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. mee eens! Dat is natuurlijk ook een van de problemen met controniemen: het contronymische zit vaak eerder in de context dan echt in het woord. Ook bij dit soort werkwoorden.

      Verwijderen
  2. Hm, ik ben misschien ouderwets maar ik zal tot mijn dood blijven volhouden dat 'gijzelaar' alleen de gegijzelde is, niet de gijzelnemer. Net als 'martelaar' overigens.

    En ik heb ook altijd gedacht dat watersnood water-snood is (zoals in "snode plannen"), niet waters-nood. Maar dat is misschien een kinderlijke misvatting, zoals ik ook jarenlang heb gedacht dat 'schuurpapier' het teerpapier was dat op het dak van onze schuur lag.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Beide woorden staan in de Van Dale voor beide betekenissen, zowel voor agent als patient. Persoonlijk heb ik het met gijzelaar wel, maar met martelaar niet.
      Water-snood is schitterend, maar impliceert dat dat er een agent was in 1953 die dat veroorzaakt heeft?

      Verwijderen
    2. Volgens mij komt dit uit de tijd van gijzelingen in Nederland (De Punt en zo). Mensen voelden kennelijk het woord gijzelaar meer als de gegijzelde. En vanaf het moment dat het journaal het woord in die beteknis overnam burgerde het definitief in.

      Verwijderen
    3. "Gijzelaar" in die betekenis doet me altijd denken aan "martelaar". Een soort passief, maar dan in een zelfstandig naamwoord, ofzo.

      Verwijderen
  3. Afbouwen: voltooien of geleidelijk afbreken.
    'We moeten het Europese Huis gaan afbouwen': als een PVV'er dat zegt, betekent het iets heel anders dan wanneer pakweg een D66'er het zegt. (Al zal de PVV'er eerder 'slopen' zeggen.)

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Volgens mij is 'over' er in het Nederlands dan ook eentje, net als 'left' in het Engels: 'ik heb nog drie vakantiedagen over' tegenover 'de vakantie is alweer over'. En over vakantie gesproken, als je schoolvakantie hebt, hoef je niet naar school, maar als je skivakantie hebt, moet je skiën. Is dat er dan ook een?

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Opbergzooi: Die dingen waar andere dingen heel handig in kunnen, doorgaans ook bij elkaar in een grote doos, of zo'n enorme plastic tas.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. en wat te denken van bédelen en bedélen... Nu, zijn deze twee woorden (net als vóórkomen en voorkómen) wel controniemen? Ze worden wel gelijk geschreven, maar zijn geen homofonen. Tellen deze twee woordparen dus wel?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Beste unknown,

      inderdaad zijn bédelen en bedélen homografen, maar controniemen zijn het niet, want de betekenissen zijn niet direct tegenovergesteld. Toch komen bédelen en bedélen behoorlijk dicht bij elkaars tegenpool!

      Verwijderen
  7. In het Oost-Vlaamse Zelzate (vlak bij Sas-van-Gent) staat dynamisch verkeersbord met de tekst "Brug open". Ik heb lang niet geweten of die brug nu open stond (en dus opgehaald was), of dat de doorgang open was, en de brug dus gesloten was. Enfin, dicht was. Ik bedoel neergehaald was. :-) Blijkbaar bedoelen ze wel met "brug open" dat je met de auto niet doorkan.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Wat een mooi voorbeeld! Dit lijkt me inderdaad een controniem, maar dan misschien in speciale contexten. Wanneer je zegt "de weg is open", dan is (in ieder geval in Noord-Nederlands denk ik) de betekenis "opengebroken" oid onwaarschijnlijk...

      Verwijderen
  8. Wat te denken van afbouwen:
    - afbreken
    - opbouwen
    - heel veel bouwen (er wordt wat afgebouwd!)

    BeantwoordenVerwijderen
  9. 'was', kan zowel textiel die gewassen is betekenen als textiel die nog gewassen moet worden.

    Ik denk dat een woord als 'welnee' in een andere categorie hoort, maar dergelijke woorden zijn ook interessant.

    BeantwoordenVerwijderen