Jij en U tegen leraren: onbeleefd?

Laatst was ik het partijprogramma van de PVV aan het doorbladeren (een partij waar ik verder binnen dit stukje voor noch tegen ben), en daar stond iets heel interessants in: "Geen ‘je’ en ‘jij’ meer in de klas maar ‘u’ en ‘meneer" (p.42). Nu was dat een aantal jaar geleden ook een hot issue, onder vriend Balkenende, en wordt het vaker aangehaald als teken van verslappend respect voor gezag van de jongere generatie. De grote vraag toen en nu was en is natuurlijk: klopt dat? Is je een teken van disrespect? Wil het afnemend gebruik van je inderdaad zeggen dat we onze leraren niet meer respecteren?

Ten eerste: verdwijnt u nou eigenlijk echt in het onderwijs? De feiten lijken dit tegen te spreken. Milfje gaf zelf les op een middelbare school, in 2009-2010. Leerlingen tutoyeerden mij niet, alleen soms per ongeluk. 

Een korte rondvraag onder bevriende docenten leert ons dat ook zij niet worden getutoyeerd. Allemaal zeggen ze dat in eventuele buitenschoolse activiteiten er wel je zou mogen worden gezegd, maar zelfs dan doen leerlingen het in de praktijk niet. Dat laatste is grappig: de zweem van de formele lesgeefsituatie blijft dus aan de conversatie plakken. Dit in tegenstelling tot kamerleden die elkaar in de Kamer met u aanspreken en in de wandelgangen met je – een voorbeeld van dr. Hanny Vermaas, die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar dit fenomeen (waarover dit artikel in Taalschrift). Wat betreft tutoyeren op school: volgens een enquete van dr. Vermaas spreekt 82% van de leerlingen de leraar met u aan. Geen reden voor bezorgdheid lijkt me dus. 

De interessantste vraag blijft waarom leerlingen soms je zeggen. Premier Balkenende was nogal van de normen en waarden. Hij vond leerlingen die leraren tutoyeren onbeleefd. Maar is dat zo? Is je/jij een teken van onbeleefdheid? Hanny Vermaas zegt hier allerlei interessante dingen over. Zij concludeert in haar onderzoek dat de reden waarom we je of u gebruiken veranderd is. Vroeger maakte je een keuze op basis van beleefdheid of vertrouwelijkheid. Tegenwoordig echter beslis je op basis van drie dimensies: status, solidariteit, en formaliteit. Wanneer je een directeur aanspreekt met u dan heeft dat met status te maken. Solidariteit heeft te maken met of je in eenzelfde situatie zit, bijvoorbeeld of je collega's bent. En formaliteit heeft te maken met bepaalde situaties waarbij er sociale afstand is die bewust in stand wordt gehouden, bijvoorbeeld bij een consult in het ziekenhuis, of in een lesgeefsituatie.

Vermaas stelt dat je-gebruik door leerlingen niet onbeleefd of beledigend bedoeld is, maar ze zegt niet waar het dan wel mee te maken heeft. Misschien is het die solidariteitsdimensie? Het feit dat je als leraar en leerling in eenzelfde kader zit, nl. de lesgeefsituatie? 

Mijn intuïtie hierin zegt dat je met je juist iets positiefs uitdrukt, namelijk dat je iemands vakkundigheid respecteert. Met u kun je natuurlijk ook respect uitdrukken, maar het brengt ook afstand aan – je stelt iemand boven je, niet naast je. Die afstand wordt niet per se als positief ervaren: het kan ook een gebrek aan warmte (is dat wat Vermaas met solidariteit bedoelt?) geven. Als je iemand respecteert, bijvoorbeeld omdat het zo’n goede baas of leraar is, dan voelt het dus juist onbeleefd om u te gebruiken: dat creëert die afstand die niet past bij je positieve opinie. Je zet iemand ermee in een andere groep, ergens ver weg van jou. Misschien is dat de reden dat sommige mensen het zelfs beledigend vinden als ze met u aangesproken worden.

Vermaas stelt dat ondanks die 82%, u wel degelijk aan het verdwijnen is (hoewel ze vermoedt dat het in zakelijke conversatie juist wel weer zal toenemen). Is dat een probleem? Ik vind van niet. Laten we eens kijken naar onze buurtaal Engels, waar nog maar 1 woord is: you. Hoe zit dat? Zijn Engelsen niet juist stijf en overdreven formeel? Over dat laatste zal ik geen uitspraken doen, maar de grap is wel dat die beleefdheid dus niet doorkomt in de voor veel mensen meest voor de hand liggende dimensie: aanspreekvormen. Vroeger was er wel verschil in het Engels: je had you en thou. De geschiedenis van het gebruik van die woorden is behoorlijk fascinerend: aanvankelijk was thou de 2e persoon enkelvoud, en you de meervouds- en beleefdheidsvorm, maar langzamerhand (in de loop van de 16e-18e eeuw) verdween thou ten gunste van you. Hiervoor was een myriade aan redenen, maar waar het uiteindelijk dus op neerkomt is dat you de beleefde vorm is, vergelijkbaar met ons u, en niet een vertaling van jij. Of ze het nou weten of niet, Engelsen gebruiken dus altijd u! Maar je kunt niet differentieren: iedereen wordt op dezelfde manier aangesproken. Beleefdheid of respect moet daar dus op een andere manier worden uitgedrukt, bijvoorbeeld door iemand  meer te laten uitspreken, of door intonatie.

Uiteindelijk ligt de keuze natuurlijk bij de leraren zelf. Wil je als docent met u en meneer/mevrouw worden aangesproken? Dan kan dat. Sommige docenten voelen zich echter prettiger als ze met jij worden aangesproken, zeker in de hogere klassen (hoewel dat, zoals Milfje dus ervaren heeft, de leerlingen niet altijd lukt). Prima natuurlijk. Maar dat is wel waar dit soort discussies over beleefdheid snel strandt: kun je het verplicht maken om leraren met u aan te spreken, zoals de PVV wil? Natuurlijk niet. Men wil zich prettig voelen, en dat kan blijkbaar op twee manieren. In andere woorden: ieder kuikentje wil bepiept worden zoals hij het fijn vindt om gebekt te worden.

** Dit artikel kwam tot stand met hulp van Merel van der Meer, Froukje Henstra en Nina Kroese.