Zou het diablerië zijn? Brauwfronsende Sagremort: Genieten van Couperus

Lezen jullie wel genoeg Couperus? Echt genieten namelijk, wat die man met taal kan, dat is fantastisch. Het leest niet zo makkelijk weg als de nieuwe Jack Reacher, maargoed, een beetje werken voor je plezier is ook niet verkeerd. Op het moment lees ik Het Zwevende Schaakbord, en dat is alsof je het taalkundige equivalent de banketbakkerij van Adriano Zumbo: smullen maar. Waarom? Ik zal het jullie vertellen.

Couperus staat bekend om zijn excentrieke spelling en liefde voor ongebruikelijke woorden. Vooral zijn meer romantische boeken (zoals Psyche, Fidessa, en Herkules) staan bol van de heftig afwijkende zinsconstructies. De grap van Het Zwevende Schaakbord is, zoals Couperus in zijn Voorwoord al zegt, dat hij het hele boek plaatst in de 11e eeuw. Louis heeft het volgende te zeggen over zijn taalgebruik in dit boek:

Verder laat de schrijver zijne ridders en edelvrouwen spreken een taal, die niet modern Nederlandsch is. Dat zij geheel zuiver grammatikaal Midden-Nederlandsch zijn zoû, durft de schrijver niet beweren. Hij had, na eene verfrissching zijner studiën van jaren geleden, het wel op zich durven nemen zijn sterken helden en zoete heldinnen zuiver grammatikaal de taal huns eigenen tijds in den mond te leggen, maar vreesde, dat het voor den lezer dan wel heel moeilijk zoû geweest zijn den dialoog te volgen. De schrijver heeft dus een middenweg gekozen: hij emailleerde de gesprekken van Lancelot en de koninginne Guenever, van Gawein en de zoete Ysabele met Midden-Nederlandsche termen en tikjes; hij incrusteerde er zelfs zijn eigen beschrijvenden stijl mede en spreekt dus wel eens van een "foreest" in stede van een "woud" en van een "liebaert" in stede van een "leeuw".

Dat levert dus allerlei schitterendheden op, zoals het hierboven te signaleren emailleren en liebaert en incrusteren, maar seid umschlungen Millionen, er zijn er nog veul meder. Een kleine selectie uit de diablerië of tooverië van het Zwevende Schaakbord. O en lieve lezertjes schroom VOORAL niet om ook jelui lievelings van Couperus uitbundig te delen.

Woorden

Ten eerste zijn er natuurlijk een boel woorden die wij (helaas) niet meer gebruiken. Jammerdebammer, maar zo gaat dat. Voor wie ze echt mist, die woorden, men slage een blik in het Verdwijnwoordenboek van Ton den Boon. Wat doen we eraan? Je kunt woorden adopteren, maar uiteindelijk is het beste om woorden gewoon te gaan gebruiken. De hele tijd. Kikke dans dat het niet aanslaat, maar je doet er in ieder geval jezelf en je directe omgeving  een plezier mee. Daarom de woorden die IK eruit heb gehaald en te pas en te onpas ga gebruiken in mijn nog weinig vermoedende (en overigens momenteel 98% Engelssprekende) omgeving.

trawant - dit is nou een woord dat ik nog wel eens las in een jongensboek (zeg Pietje Bell ofzo). Een handlanger. Misschien kunnen we dit woord amelioreren: zorgen dat er een positieve bijklank aan komt te hangen, bijvoorbeeld door het te hebben over Nelson Mandela en zijn trouwe trawanten. Succes allemaal!

deemsteren - deemster is, zo lezen wij alhieder, een oud woord voor duisternis. Deemsteren betekent zoveel als schemeren, en blijkbaar kan iets ook in de vergetelheid geraken, of achterop raken: hij deemsterde weg. 

palafroet - dit is een lekker mysterieus woord. Het komt voor in de originele roman van Walewijn, waar Couperus zijn roman op baseerde, maar het lijkt niet te vinden in de Nederlandse historische woordenboeken. Ik vermoed dat het verwant is aan ons woord palfrenier (koetsbediende), en het kan haast niet anders dan dat het een aanpassing is van het Franse palefroi, wat telganger betekent. Knetterinteressant, ik heb me goed vermaakt met de zoektocht naar de herkomst van dit woord. Waar Couperus al niet goed voor is.

Engels/Frans

Nederlands en Engels zijn taalhistorisch bezien behoorlijk nauw verwant. Er hebben zich alleen een heleboel andere ontwikkelingen voorgedaan. Je ziet dat bijvoorbeeld aan eiland waar Engels island heeft, om over zee en sea nog maar te zwijgen. Verder hebben zowel de Engelsen als wij veel uit het Frans geleend. Daar lijkt Couperus iets geks mee uit te halen: hij gebruikt woorden die niet voorkomen in het Nederlands, terwijl de betekenis wel te herkennen is. Ik vermoed dat Couperus deze woorden uit het Frans leende, maar het is opvallend dat het allemaal juist woorden zijn waar ook een Engelse vorm van bestaat... Ach zie eens of jullie de betekenissen ook kunnen raden?

Tempeesten

Damoselen

Lezarden

Dangier

Spatiegebruik

Een behoorlijk aantal woorden wordt los gespeld, waar wij een vaste spelling zouden verwachten. Daardoor zien we op nieuw, zoo als, en die gone (diegene). Betekent dit dat Couperus fouten maakte? Neuh, ik dacht het niet. Hij was gewoon een beetje excentriek daarin. Hulde! Waarom saai spellen als je ook spannend kan spellen? Sommige moderne edities lijken deze spelling een beetje aan te passen, vanwege de schijnbare willekeur, wat natuurlijk heel erg zonde is. De taalkundige keuzes van een van sneerlands grootste schrijverts, die respecteer je zonder meer. 

Kleuren

Louis was een kleurrijk man, in de zin dat hij homo was (zegt men) en zijn manuscripten in lila inkt schreef. Maar hij is ook letterlijk kleurrijk, dat wil zeggen, in zijn taal. 
Woorden kunnen van woordsoort veranderen. Je kunt bijvoorbeeld ongeveer overal een werkwoord van maken: Zij angstte naar de auto toe. Vind ik bijzonder mooi: je krijgt een heel fraai beeld voor ogen. Louis doet dit ook, met kleuren. Dit levert zulke zinnen op:

Voor het andere raam waren de luiken half toe; er blauwde alleen een smalle reep nacht tusschen de kier

In de schaduw, die bruineerde tusschen de rossige gordijnen

Achter in het vertrek dommelden goudig de schemeringen

Goed, de laatste is geen werkwoord, maar het laat wel zien hoe creatief je kunt zijn met kleur en met woorden uberhaupt. Neer met de saaie alledaagsheid der woorden! Leve Louis Couperus!