Translate Milfy!

donderdag 4 april 2013

Jij en U tegen leraren: onbeleefd?


Laatst was ik het partijprogramma van de PVV aan het doorbladeren (een partij waar ik verder binnen dit stukje voor noch tegen ben), en daar stond iets heel interessants in: "Geen ‘je’ en ‘jij’ meer in de klas maar ‘u’ en ‘meneer" (p.42). Nu was dat een aantal jaar geleden ook een hot issue, onder vriend Balkenende, en wordt het vaker aangehaald als teken van verslappend respect voor gezag van de jongere generatie. De grote vraag toen en nu was en is natuurlijk: klopt dat? Is je een teken van disrespect? Wil het afnemend gebruik van je inderdaad zeggen dat we onze leraren niet meer respecteren?

Ten eerste: verdwijnt u nou eigenlijk echt in het onderwijs? De feiten lijken dit tegen te spreken. Milfje gaf zelf les op een middelbare school, in 2009-2010. Leerlingen tutoyeerden mij niet, alleen soms per ongeluk. 



Een korte rondvraag onder bevriende docenten leert ons dat ook zij niet worden getutoyeerd. Allemaal zeggen ze dat in eventuele buitenschoolse activiteiten er wel je zou mogen worden gezegd, maar zelfs dan doen leerlingen het in de praktijk niet. Dat laatste is grappig: de zweem van de formele lesgeefsituatie blijft dus aan de conversatie plakken. Dit in tegenstelling tot kamerleden die elkaar in de Kamer met u aanspreken en in de wandelgangen met je – een voorbeeld van dr. Hanny Vermaas, die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar dit fenomeen (waarover dit artikel in Taalschrift). Wat betreft tutoyeren op school: volgens een enquete van dr. Vermaas spreekt 82% van de leerlingen de leraar met u aan. Geen reden voor bezorgdheid lijkt me dus. 

De interessantste vraag blijft waarom leerlingen soms je zeggen. Premier Balkenende was nogal van de normen en waarden. Hij vond leerlingen die leraren tutoyeren onbeleefd. Maar is dat zo? Is je/jij een teken van onbeleefdheid? Hanny Vermaas zegt hier allerlei interessante dingen over. Zij concludeert in haar onderzoek dat de reden waarom we je of u gebruiken veranderd is. Vroeger maakte je een keuze op basis van beleefdheid of vertrouwelijkheid. Tegenwoordig echter beslis je op basis van drie dimensies: status, solidariteit, en formaliteit. Wanneer je een directeur aanspreekt met u dan heeft dat met status te maken. Solidariteit heeft te maken met of je in eenzelfde situatie zit, bijvoorbeeld of je collega's bent. En formaliteit heeft te maken met bepaalde situaties waarbij er sociale afstand is die bewust in stand wordt gehouden, bijvoorbeeld bij een consult in het ziekenhuis, of in een lesgeefsituatie.

Vermaas stelt dat je-gebruik door leerlingen niet onbeleefd of beledigend bedoeld is, maar ze zegt niet waar het dan wel mee te maken heeft. Misschien is het die solidariteitsdimensie? Het feit dat je als leraar en leerling in eenzelfde kader zit, nl. de lesgeefsituatie? 

Mijn intuïtie hierin zegt dat je met je juist iets positiefs uitdrukt, namelijk dat je iemands vakkundigheid respecteert. Met u kun je natuurlijk ook respect uitdrukken, maar het brengt ook afstand aan – je stelt iemand boven je, niet naast je. Die afstand wordt niet per se als positief ervaren: het kan ook een gebrek aan warmte (is dat wat Vermaas met solidariteit bedoelt?) geven. Als je iemand respecteert, bijvoorbeeld omdat het zo’n goede baas of leraar is, dan voelt het dus juist onbeleefd om u te gebruiken: dat creëert die afstand die niet past bij je positieve opinie. Je zet iemand ermee in een andere groep, ergens ver weg van jou. Misschien is dat de reden dat sommige mensen het zelfs beledigend vinden als ze met u aangesproken worden.


Vermaas stelt dat ondanks die 82%, u wel degelijk aan het verdwijnen is (hoewel ze vermoedt dat het in zakelijke conversatie juist wel weer zal toenemen). Is dat een probleem? Ik vind van niet. Laten we eens kijken naar onze buurtaal Engels, waar nog maar 1 woord is: you. Hoe zit dat? Zijn Engelsen niet juist stijf en overdreven formeel? Over dat laatste zal ik geen uitspraken doen, maar de grap is wel dat die beleefdheid dus niet doorkomt in de voor veel mensen meest voor de hand liggende dimensie: aanspreekvormen. Vroeger was er wel verschil in het Engels: je had you en thou. De geschiedenis van het gebruik van die woorden is behoorlijk fascinerend: aanvankelijk was thou de 2e persoon enkelvoud, en you de meervouds- en beleefdheidsvorm, maar langzamerhand (in de loop van de 16e-18e eeuw) verdween thou ten gunste van you. Hiervoor was een myriade aan redenen, maar waar het uiteindelijk dus op neerkomt is dat you de beleefde vorm is, vergelijkbaar met ons u, en niet een vertaling van jij. Of ze het nou weten of niet, Engelsen gebruiken dus altijd u! Maar je kunt niet differentieren: iedereen wordt op dezelfde manier aangesproken. Beleefdheid of respect moet daar dus op een andere manier worden uitgedrukt, bijvoorbeeld door iemand  meer te laten uitspreken, of door intonatie.

Uiteindelijk ligt de keuze natuurlijk bij de leraren zelf. Wil je als docent met u en meneer/mevrouw worden aangesproken? Dan kan dat. Sommige docenten voelen zich echter prettiger als ze met jij worden aangesproken, zeker in de hogere klassen (hoewel dat, zoals Milfje dus ervaren heeft, de leerlingen niet altijd lukt). Prima natuurlijk. Maar dat is wel waar dit soort discussies over beleefdheid snel strandt: kun je het verplicht maken om leraren met u aan te spreken, zoals de PVV wil? Natuurlijk niet. Men wil zich prettig voelen, en dat kan blijkbaar op twee manieren. In andere woorden: ieder kuikentje wil bepiept worden zoals hij het fijn vindt om gebekt te worden.

** Dit artikel kwam tot stand met hulp van Merel van der Meer, Froukje Henstra en Nina Kroese.

10 opmerkingen:

  1. Ook interessant in dit licht zijn de aanspreekvormen -- de variatie tussen individuen en binnen individuen is enorm en een duidelijk systeem lijkt er (nog) niet echt te zijn, net als bij de tutoyering:

    [een student die me *aanspreekt* als Barend in college, schrijft in een email] "Beste meneer Beekhuizen,"

    [een andere student schrijft in een mail voor een cursus die ik met professor X verzorg,] "Beste professor X en Barend,"

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ha Barend, aanspreekvormen in emails is een gans andere zaak en een stuk problematischer. Ik heb hier vorig jaar een klein onderzoekje naar gedaan, en emails bestudeerd die aan mij waren gericht in de functie van student-assistent. Ik zal hier zeer binnenkort een stukje aan wijden, maar ik kan je vertellen dat er een scala aan aaspreekvormen wordt gebruikt, die soms met je, dan met u, en vaak met vermijding van directe aanspreekvormen worden gebruikt. Men lijkt echt niet te weten hoe aan te spreken, en dat vertaalt zich in lekker veel variatie.

      Verwijderen
    2. Geachte professor Meulskens,

      Dat klopt wel, de variatie is enorm enzo, maar ik geloof toch niet dat de dingen helemaal *niet* met elkaar samenhangen. Tuurlijk vind je elke permutatie (Beste professor Barend, stuur jij me 'ns gauw m'n opdracht terug!) wel ergens, maar ik denk dat je wel tendensen zal vinden die op een zelfde bron wijzen.

      Vermijding is trouwens een leuke -- in de fase waarin ik een zekere professor emeritus nog niet met 'jij' en 'voornaam' dorst aan te spreken, vermeed ik meestal de tweede persoon (over het nut van lijdende zinnen gesproken...)

      Verwijderen
  2. Je zegt: 'Uiteindelijk ligt de keuze natuurlijk bij de leraren zelf.' Hoe komt dat? Waarom is de keus niet aan de leerling? Dat komt door een factor die mw. Vermaas altijd over het hoofd ziet, namleijk dat het initiatief tot tutoyeren nog altijd ligt bij de 'bovenliggende' partij. Niet ú kunt besluiten de koningin te tutoyeren, maar de koningin kan zeggen: zeg maar 'jij' hoor.
    Daarom is het ook zo storend (vind ik) dat bedrijven hun klanten in e-mails zomaar tutoyeren: de klant is koning, die mag zeggen of hij getutoyeerd wil worden.
    Verder ben ik het ook niet erg met je(!) eens, behalve dan met het hoofdstandpunt, dat zo'n verplichting natuurlijk niet kan.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Inderdaad ligt die keuze bij de bovenliggende partij, maar dat is omdat de relatie tussen leraar en leerling niet egalitair is, en ik denk dat het ook niet zinvol is om dat na te streven.

      Met je tweede punt ben ik het eens: ik vind het ook raar om zomaar getutoyeerd te worden door bedrijven. Ik meen op te maken uit het onderzoek van dr. Vermaas dat dit misschien weer "ten goede" gaat veranderen, dus dat bedrijven weer meer u gaan gebruiken. Ik vermoed echter dat het medium email hier zeker een rol in speelt, men acht dat meestal als iets informeler, waardoor tutoyeren voor veel mensen meer voor de hand ligt.

      Sowieso is internet een informeler medium, want ondanks het feit dat wij elkaar niet kennen, en het uitroepteken ten spijt(?) had ik het raar gevonden als jij(!) me in dit kader met u had aangesproken. Blijkbaar haalt internet de informele mens in ons boven.

      Wat betreft je laatste punt: waarmee ben je het precies niet eens?

      Verwijderen
    2. Nou, dat er in 'je' respect voor iemands deskundigheid doorklinkt kan ik niet beamen. Zelf werd ik als jonge docent, op mijn verzoek, door studenten getutoyeerd. Op zeker moment merkte ik dat het de (nieuwe) studenten niet meer lukte. Mijn deskundigheid zal daar weinig mee te maken hebben gehad: ik was gewoon te oud geworden.
      Je gaat verder: soms 'voelt het dus juist als onbeleefd om iemand met u aan te spreken'. Dat komt me helemaal niet bekend voor. Wel ken ik het gevoel van: ik zou liever tutoyeren. Maar ja, als die ander niet zegt dat het mag, dan is er niets aan te doen. Ook hier geldt dus: verwaarloos niet het feit dat het initiatief in 'niet-egalitaire relaties' voorbehouden is aan de hoger geplaatste.
      Verder wordt beleefdheid in het Engels natuurlijk ook gewoon in woorden uitgedrukt; neem het verschil tussen de gebiedende wijs en 'zou u misschien voor één keer zo vriendelijk willen zijn om...'

      Verwijderen
    3. Dat laatste is absoluut waar, maar misschien heb ik dat een beetje onduidelijk geformuleerd in het betreffende stukje. Wat ik bedoelde was dat in gevallen waar wij door een keuze te maken tussen jij/u duidelijk beleefdheid kunnen uitdrukken (Zou je het raam dicht willen doen/Zou u het raam dicht willen doen) hebben de Engelsen geen keuze. Die dimensie is niet aanwezig. Maar wat betreft de indirecte vragen lijken ze kampioen...

      Wat betreft onbeleefd om iemand als u aan te spreken: is niet het feit dat wij elkaar onmiddellijk tutoyeren daar een voorbeeld van? Onbeleefd is niet perse boe wat stout, het is ieder geval van juist die woorden kiezen die niet passen in de context. En dat lijkt me hier wel van toepassing.

      Wat deskundigheid betreft: dat is dus precies het meest problematische geval! Het gaat er dus om dat leerlingen WEL je zeggen, maar jij vermoedt dus dat daarbij toch de factor leeftijd doorslaggevend is?

      Verwijderen
    4. Ik herken dat wel, dat 'u'gebruiken op één of andere manier onbeleefd voelt. Zo ervoer ik dat tenminste toen ik op de middelbare school zat.
      Het heeft voor mijn gevoel inderdaad iets te maken met de afstand die 'u' schept. Met 'je' kun je aan een docent laten merken dat je hem/haar niet buitensluit, maar toelaat, en daarmee ook zijn/haar autoriteit.

      Daarnaast is een onderliggende reden misschien het feit dat leerling en docent elkaar zo vaak zien, en ook nog eens in een situatie die veel persoonlijk contact met zich meebrengt. Als je elkaar een tijdlang meerdere malen per week in zo'n intensieve situatie ziet, kom je toch wel een flink aantal persoonlijke dingen van elkaar te weten: of je een ochtendhumeur hebt, wat voor humor, wat je mening is over allerhande zaken, waar je wel en niet tegen kunt, etc. 'Je' gebruiken voelt dan gepaster, en dat zegt niets over respect en hiërarchie.

      Verwijderen
  3. Misschien leuk om te weten - in het Japans heb ik tot nu toe vijf verschillende manieren gehoord om iemand in tweede persoon enkelvoud aan te spreken. Het meest beleefd is om iemand in diens gezicht met diens naam aan te spreken, bijvoorbeeld: Heeft meneer de Vries meneer de Vries z'n paraplu laten liggen? (Als in, heeft u uw paraplu laten liggen?)
    Wat in het Nederlands een beetje denigrerend en gewoon raar dubbelop overkomt..

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Deze reactie is verwijderd door de auteur.

    BeantwoordenVerwijderen