Translate Milfy!

dinsdag 3 juni 2014

De betekenis van spelling

Het mooie weer leidde ertoe dat ik laatst mijn eerste ijsje van het jaar scoorde. En wat voor 1: een bolletje yoghurt en een bolletje citroencake, fris en smaakvol, in een al even smaakvol oubliehoorntje (mooi woord trouwens). Terwijl ik lustig zat te likken, viel mijn oog op de naam van de ijswinkel: Het IJscuypje. (Ho, sluikreclame, nou hier dan nog drie ijswinkels; Venetië, Mezzo, Florencia). Wat een merkwaardige spelling heeft dat toch! De tijd dat we een ui als uy schreven, is toch echt voorbij, en 'cuip' is al een poos met een 'k' – waarom doet zo’n winkel dat dan toch?


In de taalkunde wordt sinds begin 20e eeuw een strak verschil gemaakt tussen taal en spelling: het eerste is het levende gebeuren dat je voortdurend gebruikt, waarin regels gelden die je nauwelijks kunt afdwingen, dat zichzelf regelt, dat verandert, aan sociale wetten onderhevig is, etc. Spelling is slechts een visuele weergave ervan. Het is een setje niet altijd consequente regels, regels die gewoon afspraken zijn en niet zichzelf regelen. Voor sommige talen worden die regels bepaald door een instituut zoals de Academie Francaise. Nederland heeft de Taalunie, die de spelling bepaalt, maar (let op!): je bent niet verplicht die spelling te volgen. De spelling is alleen verplicht voor ambtenaren en het onderwijs. Jij mag in principe doen wat je wilt. Milfje is niet aansprakelijk voor eventuele gevolgen.

Op spelling wordt door taalwetenschappers wel eens een beetje neergekeken: het is lang niet zo fascinerend als taal, het is statisch, het betekent niks. Maar inmiddels zijn veel mensen het er ook wel over eens dat spelling wel degelijk ook taal is: uitspraak verandert namelijk wel degelijk op basis van spelling. Kijk maar naar buitenlandse woorden, bijvoorbeeld uit het Frans, die we langzaam aanpassen aan onze taal. Woorden zoals compromis: in het Frans wordt dat uitgesproken met op het eind een -ie, maar in het Nederlands hoor je het op basis van de spelling steeds vaker met een -is. Spelling blijkt ook inzicht te geven in hoe we woorden opslaan (zoals uitgelegd in ieders favo boek: de Taalcanon). Maar vooral is spelling, net als zo veel andere aspecten van taal, een mogelijkheid om je identiteit tot uitdrukking te brengen.

Zoals bij het IJscuypje dus. Als je het logo van die winkel bekijkt, zie je meteen wat ze uit willen stralen: oerhollandse (nee ho: oerhollandsche) gezelligheid, kneuterigheid, de sfeer van de Jordaan in de jaren dertig, toen iedereen nog stamppot at (hee!), dat idee. Doe maar gewoon, geen poespas, maar oudnederlandsch ijsch. Dat bolletje citroencake-ijs past eigenlijk niet in dat oerhollandsche imago, maar de spelling van het merk wel, net als het font van de titel: een eenduidig marketingplaatje dat de winkel bedacht heeft.


Spelling heeft dus wel degelijk betekenis: door de spelling van een bepaalde periode te gebruiken, verbind je je aan het imago van die periode. Het IJscuypje is zeker niet de enige die dat begrepen heeft; er zijn talloze voorbeelden. Als je de sixties verrukkulluk vond, dan kun je maar beter fantasties en revooluutsie schrijven, zoals ons aller Gerard Reve bijvoorbeeld. Maar als je wilt laten zien dat je een kind van deze tijd bent, dan sgrijf je tog lekr sms-taal! Lekker je ouders irriteren, jwz!

Een heel bekend voorbeeld is trouwens het Engelse ye, wat door onnoemelijk veel mensen als /jie/ wordt uitgesproken, maar wat gewoon een archaische variant is van the (thie) is. Wikipedia heeft het precies goed: de vorm is "suggestive of a Merry England or Deep England feel.". 

Dit soort identiteitsbevestiging doen we de hele tijd. We doen het bijvoorbeeld ook in woordkeuze: een bekend voorbeeld is content/tevreden: de woorden betekenen nagenoeg hetzelfde, maar de connotatie is anders. Een nog sterker voorbeeld is het vetgedrukte woord in 1, 2 en 3: het betekent hetzelfde, maar het maakt nogal veel uit welke je zegt, want het roept allerhande associaties bij mensen op. 

1. Dat is een opvallend detail
2. Dat is een saillant detail
3. Dat is een striking detail

Dit kan dus met spelling ook: je kunt doen wat je wilt, met alle connotaties van dien. Sommige mensen doen dat ook: Jan Stroop (roemrucht taalkundige) bijvoorbeeld gebruikt stelselmatig 't in plaats van het. Wij Milfje gebruiken (mede doordat we tweekoppig zijn) soms bewust een k waar een c hoort (kontakt, produkt), of laten ekspres een trema weg. 

Nu kun je natuurlijk zeggen: doe gewoon normaal, schrijf gewoon zoals iedereen, waarom moet je zonodig opvallen? Nou, precies om dezelfde reden als waarom je misschien een gele stropdas aanhebt. Of altijd citroencake-ijs koopt, of bij een bepaalde lunsjroem gaat eten: het zijn allemaal aspecten van je identiteit. Wie je bent, wie je wilt zijn voor mensen, dat komt allemaal naar buiten door je spelling. Daarom is het in sommige situaties handig om foutloos te spellen, maar mag je ook best geloven in een afwijkend produkt.

5 opmerkingen:

  1. Zelf schrijf ik "contact" maar "produkt" (behalve als ik Engels schrijf, en de laatste tijd schrijf ik meer Engels dan Nederlands). Ook "vakantie" maar dat is geloof ik de standaardspelling.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Dit is ook een leuke verklaring voor de naam zeg! Ik dacht dat het was omdat de eerste ijswinkel van IJscuypje geopend werd op de Albert Cuyp-markt te Amsterdam (iets wat ze zelf ook zeggen).

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ja, spelling is niet een onderwerp waar taalkundigen zich graag over uitlaten. Jullie noemen daar een aantal redenen voor, maar ik denk dat ook een rol speelt dat je over spelling behoorlijk kan ruziemaken. Dat bleek ook wel na de laatste spellingwijziging van 2005 en de beweging van de witte spelling opkwam. Ik was toen ook nog een vrije speller. Maar sinds een paar jaar ben ik overgestapt op de groene spelling van de Taalunie. Ik had daar diverse redenen voor, maar de belangrijkste is toch dat ik voor een standaardspelling ben. Ik vind een uniforme spelling in de media prettiger lezen en hoef ik me niet steeds af te vragen of iets goed of fout is gespeld. En niet dat ik de groene spelling perfect vind, maar ik vind hem niet beter of slechter dan andere alternatieve spellingen. Spelling beschouw ik juist als subjectief en juist door die willekeur kan ik me makkelijk aansluiten bij een standaardspelling. Hoef je er ook niet over na te denken.

    Mijn grootste bezwaar tegen de witte spelling is dat het in allerlei gevallen de spelling vrij wil laten. Voor mensen die taalbewust zijn is dat nog wel te begrijpen, maar gewone mensen vinden naar mijn idee helemaal geen houvast in keuzemogelijkheden. Is het nu kerkeraad of kerkenraad? Mensen willen doorgaans dan niet kiezen, maar gewoon weten wat correct is: kerkenraad. Punt uit.

    Daarnaast ben ik erachter gekomen dat het volgen van de groene spelling veel minder moeilijk is dan de alternatieve spellers beweren. Het is een kwestie van wat regels en uitzonderingen kennen en vooral ook langzaamaan wennen en oefenen in de praktijk. En dan is er ook nog de hulp van de spellingchecker..En je krijgt nooit meer gezeik over een tussen-n of een c of een k. Zo kun je je op de inhoud richten en niet op de vorm.

    Dan merk ik de laatste tijd dat er beter wordt gespeld op internet. Ik denk dat dat komt doordat steeds meer spellingcheckers zijn ingebouwd en mensen makkelijker moeilijke woorden kunnen corrigeren. En er zijn nog steeds lieden die de Taalunie voor taalnazi's uitmaken, maar ik bespeur ook een tendens dat mensen steeds vaker anderen wijzen op spel- en taalfouten. Goed spellen is kennelijk toch ook iets om na te streven, ook al is dat soms niet eenvoudig. En ik signaleer ook een afname van de witte spelling bij diverse media die het wel omarmd hebben.

    [ Ik denk dat spelling een evenwicht zoekt tussen fonetisering en verbijzondering. Ik vind het een misverstand dat we woorden zo veel mogelijk hetzelfde willen schrijven, ook onderscheid in spelling vinden we belangrijk. Zo verklaar ik ook de d/t's bij de werkwoordsvormen. Sinds oudsher wordt er kennelijk een onderscheid gemaakt tussen de wereld van 'ik', mijzelf, en die van 'hij', de anderen. En dat drukt zich uit in ik vind en hij vindt. Ik zie dat als het nadrukkelijk verbijzonderen door spelling. ]

    En denk nu niet dat ik bij het Groot Dictee driftig zit mee te schrijven. Het Groot Dictee beschouw ik als een amusementsquiz waarbij parate kennis wordt getoetst. In het gewone leven kun je moeilijke woorden gewoon opzoeken. Ook vind ik dat in het onderwijs spelling niet zwaar beoordeeld moet worden en dat schrijfvaardigheid pas op latere leeftijd goed wordt ontwikkeld. Maar je moet ergens beginnen.

    En de groene spelling mag best op onderdelen verbeterd worden, maar vooralsnog leg ik me toch neer bij de regels die er nu zijn, puur uit opportunisme. Ik vind het een moderne spelling die nog wel eventjes mee kan gaan. En niet te snel weer gaan sleutelen. Dat is de Taalunie ook niet van plan.

    En tot slot. ik ben erachter gekomen; foutloos groen proberen te spellen is ook leuk!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Umibozu heeft gelijk. Leuk artikel, verkeerd voorbeeld.

      Verwijderen
  4. wie weet wat voor lettertype IJscuypje gebruikt?

    BeantwoordenVerwijderen