Taal is als een...

Taal. Iedereen gebruikt het, bijna niemand snapt het. Het is een van de taken van popularisende taalschetenwappers (zoals Milfje) om uit te leggen hoe dat dan wel niet zit met taal. Dat kun je gortdroog doen, door gewoon te zeggen waar het op staat, of door middel van (al dan niet flauwe) grapjes. Maar je kunt ook proberen fenomenen te relateren aan de belevingswereld van het publiek. Een van de manieren om dit te doen is door middel van vergelijkingen, similes zo u wilt: een ingewikkeld fenomeen wordt vergeleken met een eenvoudiger fenomeen opdat U, lezer, begrijpt hoe het in elkaar steekt. Ook voor taal wordt dit vaak gedaan. Milfje zet twee van de meest gangbare (gangbaarste) vergelijkingen naast elkaar: taal als tuin, en taal als kleding.

Taal is als kleding

Deze uitdrukking kom ik geregeld tegen in boekjes. Vooral leuk is het om erover te lezen in Even tijd voor... onze taal! van J.C. van Wageningen. In de introductie van dit boek over correct taalgebruik, uitgebracht in 1946, stelt J.C. de schijnbare hypocrisie van lezers uitgebreid aan de kaak: als je zoveel geeft om je kleding, en al gaat huilen als er een knoop van je jasje springt, waarom let je dan niet op je taalgebruik? Een recenter voorbeeld is van David Shariatmadari, die zich in de Guardian afvraagt of de vergelijking opgaat.

Wij denken dat de vergelijking op een bepaalde manier heel erg goed opgaat: net als bij kleding beoordelen mensen direct wie je bent op basis van je taal. Als jij een maatpak en blitse Italiaanse schoenen aanhebt, dan zullen mensen daar bepaalde assumpties bij hebben. Als ik het woord “assumptie” gebruik in plaats van “vooronderstelling”, dan roept dat ook een bepaald beeld op. Dat beeld hoeft niet juist te zijn, maar het gaat erom dat er een beeld opgeroepen wordt, zowel door kleding als door taal.

Het grootste verschil tussen kleding en taal is veranderlijkheid. Zelfs als jij je hele leven lang altijd iedere dag een maatpak hebt gedragen, weerhoudt niets jou ervan om morgen een tuinbroek aan te trekken. Zo werkt het niet met taal. Labov en anderen (zie hier) stellen dat het vrijwel onmogelijk is om een accent over te nemen van een gebied waar je niet vandaan komt. 

Taal is als een tuin

Deze vergelijking wordt vooral gebruikt in normatieve kringen: taal is een tuin waaruit het onkruid des verdorvenes gebruiks moet worden gewied. De bijbel (vind ervan wat je wilt, maar er staan goede oneliners in) heeft het bijvoorbeeld (in Mattheüs 13:25) over “onkruid in het tarwe”, wat werd gebruikt als titel van Hippoliet Meert's klassieke Onkruid onder de tarwe. Proeve van taalzuivering uit 1897. Andere voorbeelden zijn er ook op kleinere schaal: zo stelt Dezaire in zijn Ons Nederlands (1964) dat het woordje via “een machtige woekerplant” is geworden.

De vergelijking tussen taal en onkruid heeft ook een bepaalde kracht. Bepaalde woorden of constructies komen net als onkruid allemaal gewoon maar op, daar doe je niks aan. En net als bij onkruid is dat niet voor iedereen hetzelfde: wat de een onkruid vindt, is voor de ander prima. Sommigen willen taal zijn gang laten gaan, zonder in te grijpen (net als bij de natuur!), anderen willen de dingen die zij niet mooi vinden eruit schoffelen. Maar voor een observerende taalwetenschapper/bioloog doet het verschil tussen onkruid en gewenste plant er niet toe.

En zo zijn er nog wel meer vergelijkingen te vinden, vergelijkingen die misschien allemaal deels opgaan, maar nooit helemaal. Hier zijn er nog een paar. Kennen jullie er meer?

• Taal is als het verkeer (omdat er regels zijn)
• Taal is als water (omdat het altijd de makkelijkste weg zoekt?)

NB. Dit blog is deels gebaseerd op een eerdere blogpost van schrijver dezes, dewelke hier verscheen op het onderzoeksblog Bridging the Unbridgeable.