Taaltheorie met Kakhiel

Door Sterre Leufkens

Voor een lekker stukje humor moet je bij de cabaretiers zijn. Of bij komieken die niet zelf praten, maar grappige filmpjes en plaatjes in elkaar plakken. Zie bijvoorbeeld het enorme succes van Sander van der Pavert aka Lucky TV, en de held van onderstaand stuk, Kakhiel. Voor wie hem niet kent: Kakhiel neemt stockfoto's en gooit daar een dialoogje bij, waarin hij alledaagse taal vaak letterlijk neemt. Lekker flauw, maar het werkt wel. Zijn grappen zijn trouwens ook ideaal om bepaalde taalkundige begrippen uit te leggen, quod erit beneden demonstrandum. 
Wie houdt van grappen uitleggen: verder lezen. Wie van taalkundige duiding houdt: verder lezen. Wie houdt van olijke woordgrappen lezen: verder lezen. Wie niet in een van deze categorieën valt: welkom bij Milfje, dit is wat we doen.

1. Scalaire implicatuur

Als je in deze context '18' zegt, dan bedoel je natuurlijk eigenlijk '18 of ouder'. Er is een rij getallen (in dit geval leeftijd) oftewel een schaal, en je noemt niet zomaar een punt op die schaal, maar impliceert ook een richting (hence the name: scalaire implicatuur). Woorden als 'sommige' en 'meeste' hebben ook deze eigenschap, kijk maar naar het verschil tussen 'De meeste mensen hebben wijn gedronken' vs. 'Niet alle mensen hebben wijn gedronken': als succesvol taalgebruiker voel je duidelijk de andere 'richting'. 

2. Maximes van Grice

Ja mensen, informatievoorziening, het is rocket science. Zelfs in het meest doorsnee gesprekje moet je als spreker voortdurend inschatten wat je luisteraar weet of juist niet weet, en daar je boodschap op aanpassen. Luisteraars gaan er intussen vanuit dat een spreker dat doet, en zo werken gespreksgenoten steeds samen aan een succesvol gesprek waarin iedereen alles begrijpt. De taalfilosoof Paul Grice dacht hier diep over na en formuleerde vier 'maximes' oftewel stelregels, waar gesprekspartners zich aan houden. Een van die regels is het 'maxime van relevantie', oftewel de regel dat wat je vertelt relevant is voor het gesprek/de luisteraar. In bovenstaand gesprek schenden de ouders dit: ze hadden kunnen weten dat hun naam in deze context niet relevant is. Die van de baby daarentegen wél - een beetje taalgebruiker snapt best dat dát is wat de verloskundige wil weten.

3. Metafoor

Wie zijn oren spitst en haar ogen opent, zal zien dat de wereld bol staat van de metaforen. Koningen van de metafoor zijn George Lakoff en Mark Johnson, die er een invloedrijk boek over schreven. Ze stellen daarin dat metaforen niet zomaar leuke versierinkjes zijn, maar dat ze laten zien hoe diepgaand onze taal verbonden is met onze lichamelijke ervaringen. Zo voelt de emotie 'woede' in ons lichaam als hitte, dus is het niet gek dat veel talen uitdrukkingen kennen als 'een verhitte discussie' en 'kokend van woede'. In het plaatje hierboven gaat het om een vergelijking tussen een proces (iets wat een tijdsduur heeft, met bepaalde stappen)  en een daadwerkelijk pad waar je overheen loopt; ook zo'n zeer veel gebruikte metafoor (vraag het maar aan Mieke Telkamp). Uiteraard negeert de Kakhiel-man dit alles, en vat het tijdspad van de vrouw op als fysiek pad.

4. Face

In verreweg de meeste gevallen zijn mensen beleefd. In hun gedrag (deuren openhouden, geen boeren laten, niet het laatste koekje nemen), en dus ook in hun taal. Sociolinguisten Brown en Levinson bedachten een interessante theorie over beleefdheid in taal, die draait om het begrip 'face'. Ieder mensen heeft een face, dat wil zeggen een persoonlijkheid, met positieve verlangens (naar liefde, vrijheid, etc.) en negatieve verlangens (naar niet beledigd of bedreigd worden bijvoorbeeld). Bepaalde taalhandelingen zijn bedreigend voor je face: als iemand je iets gebiedt (doe de deur dicht!) is dat bijvoorbeeld een rechtstreekse aanval op je verlangen naar de vrijheid om op de bank te blijven zitten. Daarom kleedt een beleefde spreker zijn gebod altijd netjes in met verzachtende middelen: zou je alsjeblieft misschien de deur willen dichtdoen? Needless to say dat Kakhiel hier de face van de linkermeneer aan zijn figuurlijke laars lapt. 

Zo mensen, dat was genieten hè? Post hieronder gerust je link naar jouw favoriete Kakhiel, liefst met grapuitleg natuurlijk. Oké doei.