Eer jij je ouders met u of met jij?

Door Sterre Leufkens

Het is een bijzonder goed idee om vaak en veel in 'Het Bureau' te lezen, de romancyclus van Voskuil over zijn tijd bij het Meertens Instituut. Om meerdere redenen, zoals dat je nog eens wat leuke dingen leest over de beroemde taalkundige Jan Stroop, dat je leert over stammenstrijd binnen de Neerlandistiek, maar zeker ook omdat je een mooi inkijkje krijgt in de manier waarop mensen destijds (jaren 60, 70) praatten. Er is sinds die tijd nogal wat veranderd, o.a. in het gebruik van u en jij. Dat viel me op toen ik een passage las waarin Nicolien (de vrouw des hoofdpersoons) heur moeder aansprak met 'u'. Waarom deed ze dat, en waarom is het in onze tijd zo ongebruikelijk?

Het gebruik van u en jij is retemoeilijk. Het is een kwestie van afstemmen op de persoon, en aangezien je soms moet afstemmen op een persoon die je nog niet kent, gaat het geheid wel eens mis. Extra lastig is dat de betekenis van u en jij ook nog eens veranderd zijn in de loop der hippietijd. Hoe zit dat?

Respect en nabijheid

U en jij drukken eigenlijk twee dingen tegelijk uit. Ten eerste: respect. Als je veel eerbied voor iemand hebt, bijvoorbeeld vanwege haar hooggeplaatstheid, zijn eindeloze levenservaring, of een torenhoog IQ, dan hoort daar een u'tje bij. 'Jij' zeg je tegen mensen waar je geen speciale eerbied voor voelt, zoals gemiddeld competente ondergeschikten van jongere leeftijd.

De tweede belangrijk factor in de u-bepaling is intimiteit: hoe nabij is de aangesprokene? Je beste mattie zul je bijvoorbeeld nooit met u aanspreken. En als je een collega met wie je al heel lang samenwerkt met 'u' aanspreekt, voelt dat heel afstandelijk, wat zelfs als beledigend kan worden ervaren. 

De twee aanspreekprincipes, respect en intimiteit, zijn helaas wel eens met elkaar in conflict. Casus: de stokoude buurman. De factor respect zegt: oud, eerbied, dus 'u'. Maar volgens het intimiteitsprincipe is de lieve man nabij, dus moet je 'je' zeggen. Een ander conflictgeval is god (sowieso nogal een conflict-oproepend wezen, maar laten we het even bij de taal houden). Voor een almachtig opperwezen kun je bijna niet anders dan respect hebben, dus 'u' is op zijn plaats. Maar veel mensen hebben een intieme band met god, wat dus weer vraagt om 'jij'. 

Verschillen

Talen verschillen in hoe ze met dit conflict omgaan. In het Duits, bijvoorbeeld, is god absoluut 'du' - Duitstaligen vinden het maar raar dat Nederlanders hun god met het extra afstandelijke 'gij' aanspreken. Ook door de tijden heen verschilt de balans tussen de principes. Er is een theorie dat in Nederland vroegah nog het respectsprincipe belangrijker was. Dat verklaart het geü van Nicolien tegen haar moeder: je moet je ouders eren, dus je gebruikt u. Maar toen kwamen de hippies met hun anti-autoritaire anarchie. Sindsdien zou de factor intimiteit zwaarder zijn gaan wegen. Zodat we nu massaal jij'en tegen onze vaders en moeders: ze zijn ons nabij, dus 'u' zou een vreemde afstand scheppen. Dat wil dus niet zeggen dat we onze ouders niet meer eren, zeker niet! Met alle respect laten we de nabijheid zwaarder wegen in onze keuze voor een voornaamwoord. 

Er zijn nog meer conflictgevallen waarin je deze verandering kunt terugzien. Denk maar aan reclames: in advertenties bijvoorbeeld, en in brieven van je/uw bank, spreken bedrijven mensen tegenwoordig vaak met 'je' aan. Daarmee benadrukken ze de nabijheid: kijk ons eens dichtbij onze klanten staan. Maar vooral oudere klanten stellen dit niet per se op prijs. Die voelen zich juist niet gerespecteerd en ervaren het als veels te informeel. 

Zo zie je maar: het is onmogelijk om iedereen tevreden te stellen met je taalgebruik. Wat voor de een passend is, is voor de ander onbeleefd. Maar dat we onze ouders met 'je' aanspreken, dat lijkt me toch inmiddels wel bij vrijwel iedereen de norm. Of niet? Lezers, zijn er Nicoliens onder jullie?