Juridische taal is niet kunnen worden begrepen

Door Sterre Leufkens

De rechtbank in Limburg deed recent een opmerkelijke uitspraak. De aanvrager in de bewuste zaak was iemand van wie bij geboorte het geslacht niet kon worden vastgesteld. Er was daarom maar willekeurig voor 'mannelijk' gekozen, maar dat bleek later niet te kloppen. De persoon in kwestie voelde zich echter ook geen vrouw, en vroeg de rechtbank of er nou werkelijk man of vrouw in de geboorteakte moest komen te staan. Let op, hier komt het opmerkelijke gegeven: volgens de Limburgse rechters hoeft dat niet - je mag ook op zo'n akte zetten: "geslacht is niet kunnen worden vastgesteld". Huh??

Voor iedereen die doorgeklikt heeft in de hoop op een stuk over de relatie tussen geslacht en gender, genderneutraliteit en interseksekenmerken - stop met lezen (of kijk hier of hier). Het gaat ons van Milfje Meulskens (c) (tm) natuurlijk om de talige absurditeit van dat 'is niet kunnen worden vastgesteld'. Want wat is dat nou voor gekke grammaticale constructie? 

Als ik, non-juridisch als ik ben, zo'n frase zou moeten bedenken, zou ik er iets van maken als 'geslacht kon niet worden vastgesteld'. 'Kon' dus, een onvoltooid verleden tijd van het hulpwerkwoord van modaliteit 'kunnen'. Dergelijke hulpwerkwoorden presenteren, zo vertelt de Algemene Nederlandse Spraakkunst ons, het gebeuren in de rest van de zin op een bepaalde manier ten opzichte van de werkelijkheid. In dit geval gaat het om een gebeurtenis 'vaststellen', en daarvan wordt gepresenteerd of dat al dan niet mogelijk was voor de persoon die het probeerde, in de werkelijkheid (quod dus non). 

Is kunnen

Maar de rechters hebben niet een onvoltooid verleden tijd gebruikt, maar een andere, knotsgekke vorm gekozen: 'is kunnen worden vastgesteld'. Laten we dat 'worden vastgesteld' even parkeren, en eerst naar 'kunnen' kijken. Waarom?

Misschien is het zo dat er een voltooid tegenwoordige tijd wordt gebruikt (hulpwerkwoord + voltooid deelwoord), waarbij we een infinitief zien in plaats van het voltooid deelwoord (gekund > kunnen). Dit verschijnsel, dat in het Latijnzzz 'Infinitivus Pro Participio' (IPP) heet, komt wel vaker voor in het Nederlands. Denk maar aan een zin als 'Hij is zijn huis beginnen te verbouwen.' In plaats van het infinitief 'beginnen' zou je in zo'n zin eigenlijk het voltooid deelwoord 'begonnen' verwachten, net als in de zin 'Hij is begonnen zijn huis te verbouwen'. Maar onder bepaalde omstandigheden kun je dus een infinitief gebruiken. Raar, maar zo is het. 

Daarmee hebben we wel 'verklaard' dat het hele werkwoord wordt gebruikt, maar nog niet het woordje 'is'. De oplettende lezer heeft natuurlijk al opgemerkt dat de voltooid tegenwoordige tijd van 'kunnen' niet het hulpwerkwoord 'zijn' krijgt, maar 'hebben': 'het heeft gekund' (persoonlijk vind ik 'het had gekund' beter klinken). Als je in 'is kunnen' dat 'is' in 'heeft' verandert, krijg je een prima zin, althans in mijn oren: 'De verloskundige heeft het geslacht niet kunnen vaststellen.' 

Worden vastgesteld

Maar ik heb natuurlijk gesmokkeld, want er staat nog een passief in de zin. Die verloskundige moet de zin uit: de rechtbank wil blijkbaar geen eventuele schuldige aanwijzen van de onmogelijkheid tot geslachtsvaststelling. Dus 'er wordt vastgesteld', door niemand in het bijzonder. Maar hoe doe je dat? Het geslacht heeft niet kunnen worden vastgesteld? Een steekproef op een zeker Utrechts kantoor vol Neerlandici (n=2) wijst uit dat dat ook weer niet kan.

De voltooide tijd van een passief krijgt het hulpwerkwoord 'is' - het geslacht is (niet) vastgesteld. Is dat waar die 'is' vandaan komt? Maar dan zou 'worden' toch niet meer in de zin kunnen staan? Ik ben inmiddels in totale verwarring en mijn taalvermogen is geïmplodeerd.

Ben ik de enige die de zin als onmogelijk ervaart? Is er sprake van een constructie die in archaïsch Nederlands wel kon (heeft gekund! is kunnen! heeft kunnen worden!), maar ik in mijn hedendaagsheid niet meer kan volgen? En als dat het is: waarom, oh rechtbank Limburgs, willen jullie graag verOuderdnederlands schrijven op geboorteaktes? Waarom niet een makkelijk te ontleden zin? Hoe vinden jullie zelf dat het gaat?