Kwarkbaardgate: over samenstellingen

Reclame: vaak behoorlijk irritant, maar het leidt wel tot allerlei razend interessante taalobservaties. Zo ook bij het plaatje hiernaast - zagen jullie 'm ook overal hangen? Net als de schrijver van dit stukje vroeg ik me dan steeds af: hoe eet je met zo'n baard enigszins fatsoenlijk een bakje kwark leeg? Maar daar gaat dit stukje niet over. Nee, dit stukje gaat over de samenstelling 'kwarkbaard'. 

Volgens de aloude taalkundige theorie zijn er twee soorten samenstellingen: endocentrische, en exocentrische. In endocentrische samenstellingen zie je dat het eerste deel van de samenstelling het tweede deel specificeert: het eerste deel van samenstellingen als 'puzzelpassie' en 'taalpassie' geeft aan wat het object van die passie dan wel niet is. Exocentrische samenstellingen zijn wat zeldzamer. In zulke woorden geven de delen samen een soort beschrijving van het bedoelde. Met 'blauwhelm' bijvoorbeeld verwijs je naar een specifiek type soldate, herkenbaar aan heur blauwe helm, en niet naar een speciaal type helm (als je dat bedoelt, kun je namelijk beter 'blauwe helm' zeggen).

Behalve in endo- of exocentrische neiging, verschillen samenstellingen ook in hun zogenaamde transparantie. Voor een volledig transparante samenstelling geldt dat je de betekenis kunt afleiden aan de hand van de betekenissen van de onderdelen. Denk maar weer aan taalpassie: je snapt wat dat betekent als je weet wat 'taal' is en wat 'passie' is. Zo niet bij niet-transparante samenstellingen, zoals aardappel (helegaar geen type appel) en walvis (leeft doorgaans niet (lang) op de wal en is ook al geen vis, al lijkt 'ie daar wel op). Over het algemeen zegt men dat endocentrische samenstellingen meestal transparanter zijn dan exocentrische, want bij die laatste heb je voorkennis nodig (zoals dat VN-soldaten blauwe helmen dragen).

Terug naar de kwarkbaard. Wat is dat eigenlijk voor een samenstelling? Je zou kunnen zeggen: endocentrisch, als je het als een type baard ziet (een baard die vol kwark zit). Je kunt het ook als een exocentrische samenstelling interpreteren, als je het opvat als een verwijzing naar de ontzettende hipster op de poster: ja, mijn buurman is ook zo'n echte kwarkbaard. 

Maar nu: is het transparant? Stel, je hebt die hele reclame nog nooit gezien, en je leest/hoort het woord kwarkbaard. Je weet wat kwark is en wat baarden zijn. Weet je dan wat een kwarkbaard is? Ik denk dat je dan denkt dat het een baard van kwark is, zoals wanneer je je met je hele kin in zo'n bakje hebt geworsteld om het onderste eruit te likken (ontken het maar niet, we doen het allemaal). Kennis van de onderdelen is dus helemaal geen garantie voor volledige transparantie! Ook analogie met andere samenstellingen kan je niet helpen: als je weet wat een krentenbaard is, snap je al helemaal niet meer wat een kwarkbaard is. Op dezelfde manier: dat je weet wat melkpoeder is, helpt je niet om het woord babypoeder goed te interpreteren. (Los twee eetlepels op in 100 ml water en voilá: baby.)

Moraal: de 100% transparante samenstelling bestaat niet. Eat that, met je kwarkbaard!