Translate Milfy!

maandag 17 juni 2013

Foois en museums



Ik hoorde iemand in de kroeg laatst zeggen: “Vet zielig, zij verdient minder dan het minimumloon, ze moet leven van haar foois.” Hè, dat moet toch fooien zijn? Hoe zit dat? En waarom zijn er mensen die tegenwoordig museums zeggen in plaats van musea? Is dat fout? Nee. Hoewel musea's een beetje te veel van het goede is misschien...
De regels voor meervoudvorming lijken eenvoudig, maar eigenlijk doet het Nederlands iets heel ingewikkelds. In principe krijgen zelfstandig naamwoorden in het meervoud –en erbij, maar er zijn ongeveer 7 uitzonderingen; in die gevallen is het –s. Dan zijn er ter verhoging van de feestvreugde nog wat extra uitzonderingen, waarvan ik me hier wil richten op de Latijns/Griekse meervouden, te weten op -a en op -i, opleverende musea en politici.

Mensen kunnen zich heerlijk opwinden over het “foute” gebruik van bijvoorbeeld museum-museums. Maar waarom zouden we die vorm eigenlijk niet gebruiken? Wat is er de zin van om musea te blijven zeggen? Ten eerste kun je natuurlijk goed laten zien hoe intelligent je bent. Komt uit het Latijn, dus we zeggen musea. Maar al die andere woorden uit het Latijn dan, die zich al wel hebben aangepast? We hebben simpelweg te maken met een groep uitzonderingen, en uitzonderingen zijn instabiel: ze willen veranderen. Wij taalgebruikers willen regelmaat, en die paar woorden zoals musea passen daar niet zo goed in. Wat wel prettig is aan die extra uitzondering, is dat er een nuanceverschil of zelfs een betekenisverschil kan optreden. Wow, wat fijn! Meer woorden! Ik gebruik bijvoorbeeld data als ik het over onderzoeksgegevens heb, maar als ik het over meerdere dagen heb waarop we kunnen afspreken, dan zeg ik datums. Handig toch?

Terug naar de irritatie over museums. Die lijkt me een typisch voorbeeld van Zo-De-Ouden-Zongen-Ergernis: er zijn niet heel erg veel woorden die een -a of -i uitgang hebben, en wij hebben die moeten leren: wat stom dat de jonge generatie daar te lui voor is/ te slecht onderwijs krijgt! Tsja, er was ook een tijd dat aanhangwagen niet gebruikt mocht worden, omdat dat een verwerpelijk germanisme was. Normen veranderen: wat voor de een goed is, is voor de ander fout. Ondertussen treedt er absoluut geen betekenisprobleem op met museums – het woord zelfs verandert dus eigenlijk niet. Musea's trouwens, dat krijg je ervan: men wordt onbewust zo bang om het goed te doen, dat je hypercorrectie krijgt.

Maar, zullen jelui zeggen, daar gaat het hier allemaal helemaal niet om. Hoe zit het met dat andere voorbeeld: waarom fooien --> foois? Anglofoben zullen onmiddellijk naar Engels als boosdoender wijzen: immers, het Engels heeft meervoud -s als enige productieve optie! Worden we zo beïnvloed door het Engels dat we onze –en aan het verliezen zijn?
Ik denk dat er een andere reden is. Misschien is de -s een eerder geactiveerde vorm bij snel nadenken, omdat veel nieuwe leenwoorden op -s eindigen. Een andere optie is dat foois misschien lekkerder bekt dan fooien. Hier kun je makkelijk onderzoek naar doen: geef mensen een hoop onzinwoorden en kijk wat voor uitgangen ze ertegenaan knallen. Dit soort onderzoek gebeurt op dit moment daadwerkelijk. Misschien zelfs door een van Milfjes lezers?  Opdat U zich melde!

Een verandering als museums staat niet op zichzelf: het maakt deel uit van een groter plaatje. Hoewel meervoudsvorming nogal stabiel is, zijn er we langzame trends te zien: leuk is dit artikel uit 1947 van C.B. van Haeringen: ook hij constateert al een toename van -s. Maar we kunnen ook in real-time zien hoe bijvoorbeeld de -a/-i uitgangen verdwijnen: schema's is bijvoorbeeld volledig geaccepteerd (hoewel schemata nog wel in wetenschappelijke context wordt gebezigd). Maar zeggen jullie (wanneer jullie het gebruiken) zeugma's of zeugmata?

Gaat –en verdwijnen? Vast niet. Het is een behoorlijk stabiel deel van onze grammatica. Maar met nieuwe woorden kan er weleens wat verwarring gaan ontstaan, en met leenwoorden wordt –s ook al veel gebruikt (1 account, 2 accounts). Moeten we boos worden om mensen die af en toe 1 koe, 2 koes zeggen? Neuh joh, hou op schei uit. Lekker laten praten. Taalvariatie is goed, het toont aan dat onze taal gezond is.



7 opmerkingen:

  1. Je noemt -en standaard, maar volgens mij is deze meervoudsuitgang niet meer productief. Alle nieuwe woorden krijgen -s en deze uitgang verspreidt zich langzaam ook over bestaande woorden.

    Iemand die het woord 'fooi' alleen in het enkelvoud kent, zal er automatisch van uitgaan dat het meervoud 'foois' is. 'Fooien' is feitelijk onregelmatig geworden.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Ik weet het niet hoor, of -en niet meer produktief is. Het eerste voorbeeld dat in me opkomt is 1 X-box 2 X-boxen, hoewel box natuurlijk al bestond. Ook een "nieuw" woord als plaszak wordt meervoud plaszakken. Dat klinkt misschien stom, omdat het om samenstellingen met al bestaande woorden gaat, maar samenstellingen zijn ook nieuwe woorden. In die zin blijven er nieuwe woorden komen die een uitgang op -en hebben
    Maar toch blijft het inderdaad zo dat de meeste nieuwe leenwoorden een meervoud -s krijgen, en daar speelt het Engels misschien wel een rol in, eenvoudigweg omdat veel nieuwe woorden uit het Engels komen.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Samenstellingen met een bestaand woord als laatste deel, zoals plaszak, kun je wat mij betreft niet meetellen.

    Je kunt er een mooie online test van maken waarin je mensen vraagt van niet-bestaande woorden het meervoud op te geven.

    Xboxen, faxen en andere woorden die op x eindigen zijn inderdaad tegenvoorbeelden.

    (Ik zie overigens net dat het meervoud Xboxen - schertsend - ook in het Engels voorkomt. Naar analogie van ox/oxen of uit het Nederlands/Duits?)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. grappig! wist ik niet, dat het ook in het Engels voorkwam. En wat betreft dat onderzoek, dat suggereer ik inderdaad halverwege het stuk, maar ik meen me dus ook te herinneren dat iemand er al me bezig was...

      Verwijderen
  4. Interessant is trouwens het gebruik van meervoud naar enkelvoud: zo werd mij ingefluisterd dat data in de sociale wetenschappen al sinds jaar en dag als enkelvoud wordt gebruikt, net als media, waardoor zelfs "media's" al gebruikt wordt. En in het Engels heeft het woord visum heel veel terrein verloren ten opzichte van visa: het is de norm om te zeggen: "Did you get you visa for Australia?" waar het toch echt om 1 visum gaat. Misschien is dit alleen het geval in het Australisch Engels...

    BeantwoordenVerwijderen
  5. De standaardanalyse is volgens mij dat -en en -s in het Nederlands allebei productief zijn. Hun distributie wordt door allerlei ingewikkelde (en slechts ten dele begrepen) regels bepaald.

    Dat ze allebei productief zijn, kun je voelen aan je intuïties over meervoudsvormen van onzinwoorden, inderdaad. Eén prong, twee prongen. Een peffel, twee peffels.

    Een niet al te oud proefschrift over deze materie is van Judith van Wijk: http://www.lotpublications.nl/publish/issues/Wijk/index.html
    Dat gaat weliswaar vooral over de verwerving, maar ze geeft ook een aardig overzicht over de morfologische discussie over deze kwestie.

    BeantwoordenVerwijderen