Zender of ontvanger: wie heeft er gelijk?

Naar aanleiding van het interview met Fred Weerman twee weken geleden ontspon zich op zusterblog Neder-L een interessante discussie. Interessant inhoudelijk, over de vraag of je nou wel of niet van taal moet/mag houden, maar vooral interessant omdat het leek te gaan over een kwestie waar Milfje steeds vaker tegenaan lijkt te lopen de laatste tijd. De zender (Weerman) zei dat hij het anders had bedoeld dan dat de ontvanger (Van Oostendorp) het had begrepen. Een zeer problematische situatie: wie heeft er gelijk? En wat kun je eraan doen als je elkaar niet begrijpt?

Deze kwestie raakt de kern van communicatie. Succesvolle communicatie verloopt als volgt: een zender zendt een boodschap, die door de ontvanger precies zo wordt begrepen als de zender hem heeft bedoeld. Maar het komt ook heel vaak voor dat de communicatie misloopt: de ontvanger begrijpt de boodschap van de zender verkeerd, en handelt misschien daardoor wel op een verkeerde manier. Iedereen maakt dit weleens mee. Zowel taalhandelingen als non-verbale communicatie zorgt voor dit soort problemen. Denk maar eens terug aan al die keren (zucht) in je jeugd toen je iemand wilde zoenen en diegene zei: “Wat doe je nou?!”: je had de signalen verkeerd begrepen.

Je ziet eigenlijk dat er twee soorten verkeerd begrijpen zijn: de woorden zelf worden verkeerd begrepen, of de toon, de strekking, wordt verkeerd begrepen. In het eerste geval is er vaak sprake van potentiële dubbelzinnigheid. Neem bijvoorbeeld de zinnen uit Ruggespraak van Onze Taal: die zijn grappig omdat ze een meer dan één lezing hebben, waarvan de alternatieve lezing (die niet door de zender bedoeld was) gek is. Maar écht ambigue zijn die zinnetjes zelden: taal bestaat namelijk niet in een vacuum, maar in de wereld. Door onze kennis van de wereld weten we wat er gebeurd is als we lezen “Burgemeester Almelo spreekt bij stille tocht”. Echte communicatieproblemen levert dit zelden op.

Een voorbeeld van het andere soort was natuurlijk Gordon-gate, waarin Gordon een opmerking maakte over een Chinese jongen, waar mensen boos om werden, waarna vervolgens Gordon verklaarde het “als grapje bedoeld te hebben”. Hier is dus niet zozeer de inhoud verkeerd begrepen als wel het register: het had volgens zender Gordon anders moeten worden opgevat. In principe zetten we, wanneer er iets misgaat in communicatie, reparatiestrategieën in: je kunt uitleggen wat je bedoelde, of het duidelijker herhalen. In Chineesgate gebeurde dit helemaal niet: Gordon was boos omdat niemand gevoel voor humor had, en de rest van Nederland was boos omdat Gordon geen gevoel voor humor had.ⁱ

Het grote probleem is: bij wie ligt de fout? Kun je wel zeggen dat de fout bij iemand ligt? Ligt het aan de zender, omdat z/hij een ambigue boodschap de wereld in zond? Of bij de ontvanger, omdat die had moeten begrijpen waar de zender op doelde? Het is onmogelijk om een schuldige aan te wijzen, maar het begint altijd bij de zender: die opent de communicatiesituatie. Het is dus voor zender extra belangrijk om na te gaan hoe een ontvanger je boodschap kan opvatten. In het geval van Weerman snap ik beide kanten: je kunt zijn woorden zo uitleggen dat je leest dat hij het goed vindt als mensen niet van taal houden, maar even makkelijk kun je uitleggen dat hij alleen maar zegt dat het goed is voor hemzelf.

Wat me eigenlijk vooral opvalt aan dit soort situaties, is hoe weinig men naar elkaar toekomt. Neem nou Gordon: die vond het onuitsprekelijk belachelijk dat niet iedereen zag dat het om een grapje ging. Maar zie ook het taalliefde-debat: men legt de eigen interpretatie wel uit, maar lijkt weinig begrip te kunnen tonen voor het andere standpunt.

Hier ligt dus wat betreft Milfje de winst: probeer je gewoon eens te verplaatsen in de ander. Het kan inderdaad zo zijn dat iemand iets zegt dat jij op een

bepaalde manier opvat, maar probeer ook eens te begrijpen waarom iemand iets op een bepaalde manier zei. En van de andere kant: als jouw boodschap verkeerd is begrepen, steek dan de hand in eigen boezem en probeer je te realiseren waarom dat is gebeurd. Noem Milfje een hippieëske knuffelbeer, maar het zou de wereld een stuk beter maken als je je af en toe gewoon even probeert de verplaatsen in anderen. En wie weet komt die Nobelprijs voor de vrede dan toch eens naar ons toe.

i Wij Milfje hebben hier natuurlijk ook een mening over, maar die houden we op dit taalblog even voor ons.