Taalconstructies in tijden van corona

door Marten van der Meulen

Alles wordt beïnvloed door het coronavirus: ook taal. We hebben een aantal nieuwe woorden, de communicatie over het virus is interessant, en eerder deze week zag ik bijvoorbeeld het blog dat ik wist dat ging komen, over het gebruik van metaforen rondom corona-berichtgeving. Wat mij op mijn beurt dan weer opviel was de titel van dat blog: Metaphors in the time of coronavirus. De constructie die in die titel wordt gebruikt hebben we in het Nederlands ook, in een variant: X in tijden van Y. Voor mij is deze constructie vooral bekend door de titel van Gabriel Garcia Marquez' boek Liefde in tijden van cholera (1985). Misschien vanwege de ziekte in die titel viert deze constructie de laatste weken hoogtij, in deze tijden van corona.

In tijden van

De uitdrukking 'in tijden van' komt niet zomaar voor met allerlei woorden: de constructie wordt gebruikt in een aantal karakteristieke combinaties. Daarin zijn volgens mij vier patronen te herkennen.

1. In tijden van X
2. X in tijden van Y
3. Liefde in tijden van X
4. X in tijden van [ziekte]

Optie 1 is de eenvoudigste. Deze optie komt in ieder geval in de vroege 16e eeuw voor: met behulp van de DBNL n-gram viewer vond ik bijvoorbeeld snel een voorkomen van 'in tijden van oorlogen' uit 1501. Wat verder zoeken levert ook nog een paar eerdere varianten op. Wat opvalt is dat vooral twee woorden werden gebruikt: nood en oorlog. De uitdrukking lijkt dus een voorkeur voor negatieve contexten te hebben. Dit is een trend, maar zeker geen vereiste: 'in tijden van voorspoed' komt tegenwoordig ook geregeld voor. 

Liefde in tijden van [X]

Tot zoverre de basisuitdrukking. Er is ook een variant met een zelfstandig naamwoord vóór het voorzetsel. Wanneer die variant wordt gebruikt is er volgens mij een voorkeur voor twee types: Liefde in tijden van X, en X in tijden van [ziekte]. De liefde-variant neemt duidelijk toe onder invloed van het boek van Marquez. De DBNL n-gram viewer laat zien dat de constructie gebruikt begint te worden vanaf 1986: het jaar nadat Liefde in tijden van cholera verscheen (de meeste gevallen gaan overigens over het boek). Een eerder geval van de constructie in 1919, liefde in tijden van verwoestingen, lijkt me eerder een invulling van de algemenere constructie X in tijden van Y. 

Als we een breder net uitwerpen, bijvoorbeeld via Google, dan zien we dat liefde ook in andere tijden voorkomt (gelukkig maar). In tijden van internet, maar ook oorlog komt nog steeds veel voor. Andere negatieve woorden zijn dementie, brand, gebrek, angst, crisis en eenzaamheid. Wat opvalt is het grote aantal boektitels dat gebruikmaakt van de constructie. Deels zal dit aan de Google-algoritmes liggen, die juist deze voorkomens hoger indexeren. Deels ligt het ook aan de manier waarop titels soms werken: er lijkt een bredere voorkeur te zijn voor dit soort frame-titels, zeker in academische artikelen (zie bv hier, hier en hier). Maar daarover een andere keer meer.

Het gaat niet alleen om negatieve woorden. Het domein liefde zelf is een dankbaar onderwerp, met bijvoorbeeld de boektitels Liefde in tijden van Tinder en Liefde in tijden van scheiden. Het kan ook nóg wilder, wanneer we het bijvoorbeeld hebben over Liefde in tijden van luiers of Liefde in tijden van Brexit. 

Ziektes komen echter maar weinig voor. Het algemene liefde in tijden van ziekte komt nog wel regelmatig voor, en kanker is zelfs behoorlijk vaak onderdeel van de constructie. Maar andere ziektes komen niet of nauwelijks voor: geen artrose, tyfus of tering, slechts enkele gevallen van zika, aids en griep. 

X in tijden van corona

Nu leven we op dit moment natuurlijk in tijden van corona, en dat is ook te zien in het gebruik van constructies. Zo levert Liefde in tijden van corona bij mij 67 hits op (even door Google's fopresultaten heen), meteen al meer dan veel andere ziektes. Dat versterkt mijn indruk dat deze constructie nu veel voorkomt. Om er nog wat anekdotisch bewijs tegen aan te slingeren kreeg ik bovendien bericht over uitstel van een bruiloft van vrienden onder deze titel. Nog véél productiever is de constructie 'X in tijden van corona' Een greep uit het aanbod:

begrafenis, lesgeven, hotels, vrijetijdsbesteding in Barneveld, privacy, levertijd, economen, dakloos, cultuur, lezen, veilig daten, voetballer zijn, radio, thuiswerken, zorg, vastgoedsector, Venlo, bankieren

De focus ligt dus deels op bepaalde beroepsgroepen en sectoren, maar ook andere activiteiten en omgevingen worden bijgepraat onder Marquez' titel. In deze barre tijden biedt deze literaire verspreiding dan toch nog een beetje hoop. De echte vraag is of de uitdrukking überhaupt vaker gebruikt wordt de laatste jaren: Milfje-Sterre wees me op 'in tijden van metoo': ook dat komt toch al 147 keer voor. Misschien is er dus wel sprake van een algemene opleving van deze constructie. Wie er tijd voor heeft in deze tijden, die zoeke het vooral uit.