Letterlijk de interessantste blogpost ooit

Steevast hoog in de lijstjes met taalergernissen staat het woord ‘letterlijk’, althans het verondersteld foutief gebruik ervan natuurlijk. Ik geniet altijd erg van fori waar mensen zich ontzettend kwaad maken, kijk maar eens hier. In Engels-land is de irritatie ook omni-aanwezig. Het kan ook vriendelijker; zie bijvoorbeeld deze fijne cartoons. Sjongejonge wat een emoties - tijd om u en mij eens te trakteren op een kleine overdenking van het woord letterlijk. Want Milfjes motto is (naast YOLO): vragen waarom is altijd interessanter dan constateren dat.

U denkt waarschijnlijk, en niet geheel onterecht: 'letterlijk' betekent het tegengestelde van 'figuurlijk'. Dat laatste wordt gebruikt wanneer je iets metaforisch bedoelt. Dus wanneer je zegt: ‘ik heb honger als een paard’, dan bedoel je niet écht dat je een zin hebt om hooi te happen, maar dat je een andere, meer indirecte betekenis bedoelt. In dit voorbeeld dat je honger hebt als een dier dat groter is dan een mens, dus dat je honger ook navenant groter is.    Volgens mij kunnen er vervolgens twee dingen ‘mis’ gaan met het gebruik van ‘letterlijk’. Ten eerste: mensen zeggen het wel eens wanneer een woord überhaupt geen figuurlijke betekenis heeft. Bijvoorbeeld: 'Ik zit nu letterlijk een chocolaatje te eten'. Niet helemaal oké, maar niemand ergert zich hieraan.

De tweede ‘fout’, die vaak grappig uitpakt, is wanneer je ‘letterlijk’ zegt terwijl je de figuurlijke betekenis bedoelt. Een paar hilarische voorbeelden (met dank aan deze blogpost van Elsbeth Witt): 

(1) Ik ging letterlijk dood van de honger.

(2) In het programma Fobiac, kijkt presentatrice Suzanne de dood letterlijk in de ogen.

(3) De verkoop van fietsen is letterlijk explosief gestegen.

(4) De muren kwamen letterlijk op me af!

Okee okee. Alle gekheid op het spreekwoordelijke stokje. Nu weer even serieus. ‘Letterlijk’ wordt in bovenstaande voorbeelden namelijk helemaal niet meer gebruikt als het tegengestelde van ‘figuurlijk’. Volgens mij (en ik sta hierin niet alleen, figuurlijk dan) heeft het een andere functie gekregen, namelijk het versterken van de boodschap. Je noemt zoiets in de taalkunde een intensifier - denk ook aan ‘heel’, ‘ontzettend’, ‘super-’, ‘megagiga-’, ‘bloody’, en noem maar op. We hebben eigenlijk al best veel intensifiers, dus eigenlijk was eentje extra niet zo nodig, maar zoals we op de Milfje Headquarters zeggen: meer is meer. 

Voor alle mensen die zich ergeren aan het nieuwe gebruik van letterlijk: kijk eens naar andere woorden die we gebruiken als intensifier. "Ik heb ontzettend genoten". Was ik ontzet? Nee, ik denk het niet: de betekenis is veranderd. Idem: "Het was een schitterende bos bloemen". Was de bos bloemen sprankelend en lichtgevend? Nee, het was een hele mooie bos bloemen. Betekenisverandering boem! De enige reden dat we ons aan het gebruik van letterlijk ergeren is omdat het nieuw is, en ondanks hartgrondige protesten is het ook talistisch weer waar: wat de boer niet kent, dat spreekt hij niet.

Neem ook het woord 'echt'. Dat wordt syntactisch op dezelfde manier gebruikt als 'letterlijk' (zie de voorbeeldzinnen hieronder). Maar je gaat ook niet 'echt' dood van de honger, alleen nep. Toch ergeren mensen zich hier minder aan, terwijl het minstens net zo 'fout' is. Maar 'echt' als intensifier is nou eenmaal al geaccepteerd. Wat opvalt is trouwens de plaatsing van het accent: bij 'echt' ligt het accent op 'dood'. Misschien is dit een teken van het feit dat de betekenisverandering al in een verder stadium is?

(5) Ik ga echt dood van de honger

(6) Ik ga letterlijk dood van de honger

Wat ik grappig vind, is dat die nieuwe intensifier botst met de opkomst van nieuwe hedge-woorden, waar ik laatst al iets over schreef. In veel talen zijn constructies als ‘like’, ‘ik had zoiets van’, ‘soort van’, ‘zeg maar’, ‘of zoiets’ enorm populair geworden (en tegelijk enorm impopulair: men ergert zich figuurlijk groen en geel). Terwijl we aan de ene kant dus aan het afzwakken zijn, of mitigeren met een wat onbekender woord, komen we aan de andere kant met zo’n intensifier op de proppen. Heel grappig, je krijgt een soort lexicaal touwtrekken, wat in het Engels ook al resulteert in zinnen zoals "I was like, literally going insane at him". Wat is deze??

Ik doe maar een gooi, maar wie weet wie weet, compenseren we met ‘letterlijk’ wat we aan exactheid verliezen door de nieuwe hedges. Het gebruik ervan doet me denken aan wat ik eens las over het Leti, een taal die gesproken wordt in Indonesië, op een eiland ten oosten van Timor. In die taal hebben ze een zogenaamde exactheidsmarkeerder: als je een –e achter een woord zet, bedoel je PRECIES dat, en zonder –e bedoel je het gewoon zeg maar zo’n beetje, like, you know. Bijvoorbeeld:

(7) Ntivle = ‘It flaps.’

(8) Ntivla = ‘It sort of flaps.’

(Props voor A. van Engelenhoven, die een grammatica van het Leti publiceerde in 2004.)

Zou het niet kunnen dat ‘letterlijk’ bij ons steeds maar gaat functioneren zoals de –e in het Leti? Nouja, whatever, in ieder geval, als je denkt dat ik ongelijk heb, heb je toch maar mooi twee zinnen Leti geleerd. Steek die maar in je figuurlijke zak.  

Het is goed om je te realiseren dat dit soort betekenisveranderingen van alle tijden en woorden zijn. Ik weet dat het irritant is, maar zo gaat dat. Zoals Heraclites al zei: alles stroomt. Ook de betekenis en het gebruik van woorden.