Wat is nou eigenlijk een anglicisme?

De verkiezing voor Anglicisme van het Jaar 2013 is afgelopen. Interessant genoeg was de meeste ophef niet eens over de vraag of anglicismen nou erg zijn of niet, maar over de definitie van de term “anglicisme”. Om de onduidelijkheid daarover voor eens en voor altijd (nou, dat zal wel niet) uit de wereld te helpen, geven we jullie Lezers onze kijk op de zaak. Slipje van de tuier: we zijn vooral vóór een scheiding van normatief en objectief.

Allereerst een belangrijk onderscheid: er is sprake van een populaire definitie, en van een eventueel wetenschappelijke. Die zijn niet altijd hetzelfde: niet omdat wetenschappers neerkijken op de burger, maar omdat de populaire definitie wat handelbaarder moet zijn dan de vaak uitgebreide en zelden algemeen geaccepteerde definities van de wetenschappers. Die samenvatting-definitie zijn niet altijd helemaal zonder problemen. Als we kijken naar bijvoorbeeld de Wikipedia-definitie, dan zien we al snel hoe problematisch die is. We gebruiken Wikipedia overigens als afspiegeling van de heersende mening der samenleving. 

1. Als anglicisme gelden woorden, zinsconstructies en uitdrukkingen die ontleend zijn aan het Engels en niet stroken met het Nederlandse taaleigen.

Vervolgens volgen allerlei voorbeelden van leenvertalingen, zoals ‘verschil maken’ (van 'to make a difference') en ‘aan het eind van de dag’ (voor ‘uiteindelijk’, van ‘at the end of the day’) en een paar spellingsleningen zoals de vermaledijde spatie in samenstellingen. In principe vallen leenwoorden dus onder wiki’s definitie, maar er worden geen voorbeelden van gegeven. 

Maar wat is dan eigenlijk het 'taaleigen'? Dat wordt nergens gedefinieerd. Je zou kennen stellen dat dit de regels zijn volgens welke het Nederlands woorden maakt. Nou, noem ze dan maar eens. Knappe jongen als je dat kan. En bovendien, er zijn altijd wel woorden die tegen de 'regels' ingaan. Gaat het om woorden die vreemde klanken gebruiken? Dan moet 'garage' er ook uit. Gaat het om woorden die naar Engels voorbeeld zijn gevormd? Weg met 'basketbal' en 'voetbal'. Het probleem is dat taaleigen voor een ieder anders is. We verschillen nou eenmaal van mening over welke woorden 'stroken' en welke niet.

Verder wordt gesteld dat een anglicisme een specifiek soort barbarisme is. Barbarismes worden als volgt gedefinieerd:

[Een barbarisme is iets dat]

• is overgenomen uit, of gevormd naar het voorbeeld van, een vreemde taal;
• in gezaghebbende taalvoorschriften wordt afgekeurd als strijdig met het eigen karakter van de taal waarin het/zij is overgenomen.

Daarna wordt het verschil uitgelegd met leenwoorden: die zijn ook overgenomen uit een andere taal, maar worden niet afgekeurd. Wat hier meteen misgaat is dat de termen anglicisme (=een barbarisme) en leenwoord dus normatieve termen zijn, die aangeven of iets goed is of niet.

Hier is het een en ander onduidelijk aan. Allereerst is het grote probleem dat per spreker kan verschillen of iets een leenwoord of een anglicisme is, want iedereen accepteert andere woorden. In de publicatie Lolwinkelen wordt bijvoorbeeld weekend nog als onnodig (dus verwerpelijk) woord gekenmerkt. Maar ik vind dat een prima woord, en absoluut onderdeel van het Nederlands. Wel is natuurlijk duidelijk dat het uit het Engels afkomstig is.

Ook de gezaghebbende taalvoorschriften zijn lastig. Om Wikipedia maar weer eens aan te halen: "de grootste overwinning ooit" wordt blijkbaar door de Nederlandse Taalunie afgekeurd, maar door Onze Taal goedgekeurd. Zo lust ik er nog wel een paar - dan zitten er m.i. enorm veel woorden in de overgangsfase.

Om die onduidelijkheid te vermijden stelt eindbazin leenwoorden Nicoline van der Sijs in haar gezaghebbende Van Dale Groot Leenwoordenboek het volgende voor (onze dikdrukking):

“Al met al acht ik het onderscheid tussen 'germanisme' en 'niet-germanisme' niet zinnig. Ik spreek liever neutraal van Duitse invloed, zonder daaraan een waardeoordeel toe te voegen over de strijdigheid van die invloed met het Nederlandse taaleigen. Tenslotte is gebleken dat het oordeel of een woord een germanisme is of niet, tijds- en persoonsgebonden is, terwijl het constateren van Duitse invloed een objectief kenmerk betreft. Dezelfde redenering kan gevolgd worden voor de andere -ismen, zoals gallicismen en anglicismen – ook deze termen hanteer ik niet.”

Zoals Van der Sijs zegt: het is niet objectief. Wij volgen haar daarin, alleen gebruiken wij wél de -ismen. De reden daarvoor is dat anglicisme fijn weergeeft dat het om een talig element gaat dat uit het Engels komt. Dat is inderdaad een beetje verwarrend, maar precies daarvoor is dit stukje geschreven.

Wij stellen dus het volgende voor:

anglicisme: een woord of constructie die in het Nederlands wordt gebruikt dat/die afkomstig is uit het Engels of gebruik maakt van Engelse klanken, los van het feit of dit nog door taalgebruikers als zodanig wordt herkend, en los van het feit of een persoon dat mooi/lelijk vindt.

verwerpelijk anglicisme: een anglicisme dat je lelijk, onnodig, overbodig, ranzig, taalvervuilend of wat dan ook vindt.

leenwoord: een woord dat oorspronkelijk afkomstig is uit een andere taal, onafhankelijk van het feit of gebruikers dat nog als zodanig herkennen.

Deze definities zorgen voor een aantal verfijningen in het debat. Allereerst is het mogelijk om onder anglicismen ook woorden als film, voetbal, diepvries, bus, camping te scharen. Onze definitie zorgt er ook voor dat een woord als smoking, dat niet meer in het Engels wordt gebruikt maar wel Engelse klanken heeft, nog een anglicisme kan worden genoemd.

Verwerpelijk anglicisme is waar het zaakje normatief wordt. Dit is dus op geen enkele wijze een wetenschappelijke term: het is gewoon een kwestie van smaak, zoals dat eigenlijk nu ook al het geval is. Sla Lolwinkelen er maar op na: ik accepteer sommige woorden, sommige heb ik nog nooit gehoord, en sommige vind ik ook niet mooi. Maar mooi/lelijk is wetenschappelijk simpelweg onhoudbaar, behalve om eventueel te kijken waarom men iets mooi/lelijk vindt.