Porre van vorre en neukemeubel: woordgrappen in andere talen

Lezers, jullie kennen ons inmiddels een beetje, en weten dus dat wij gek zijn op 1. taalwetenschap en 2. (flauwe) humor. Logisch dus dat we aandacht willen besteden aan een geinig fenomeen: grappen die gebruik maken van stereotypen over hoe talen klinken. Voorbeeldje coming up:

Wat is een vibrator in het Frans? 

Le pic du electric

Lachen natuurlijk, maar eigenlijk is dit ongelooflijk interessant, taalkundig gezien. Het gaat namelijk over percepties van taal. We schreven daar al eerder over: ons leven gaat niet over waarheid per se, maar over wat we denken dat waarheid is.

Waar of niet waar?

Eerst even een stukje wetenschapsfilosofie. Aan de ene kant heb je de 'waarheid' in de wereld. Die is niet absoluut, denken veel mensen tegenwoordig: de observeerbare waarheid is afhankelijk van hoe wij de wereld indelen, en is ook op andere manieren een sociaal construct. Voor wie wil weten hoe dit werkt kan ik het enorm leesbare Laboratory Life van Bruno Latour aanraden. Hoe dan ook zijn er wel fenomenen die we kunnen waarnemen. Voor talen bijvoorbeeld kun je waarnemen wat de woordvolgorde is, welke klanken wel en niet voorkomen, en welke woorden voor bepaalde concepten staan.

Naast de observeerbare 'werkelijkheid' is er aan de andere kant ook de werkelijkheid zoals die leeft in de kennissystemen van mensen. Die twee werkelijkheden kunnen in meer of mindere mate overeenkomen. Cruciaal is dat wat mensen denken te weten en denken te geloven, vaak helemaal niet per se één-op-één overeenkomt met de observeerbare werkelijkheid. Neem een programma als Mythbusters: dat hele programma is erop gericht om dingen die mensen geloven te toetsen. Vaak blijkt dan dat dingen die iedereen voor waar aanneemt, inderdaad mythes, dus niet waar zijn. Maar hoe komen we dan aan die aannames, hoe vervangen we ze, hoe werkt ons kennissysteem? Eindeloos interessante vragen waar alle wetenschappers zich druk om (zouden moeten) maken.

Voor taal hebben mensen ook een heel systeem met allerlei aannames. Over de geografische verspreiding van talen (als bestudeerd in de perceptuele dialectologie), over de status van het Nederlands (dat al dan niet verloedert), en over nog veel meer. Die aannames worden betrekkelijk weinig bestudeerd. Een groot gemis als je het mij vraagt: volgens mij kun je taal alleen begrijpen als je snapt wat mensen denken van hun taal. Het is alsof je alleen moorden observeert, zonder ooit naar motieven te kijken. 

De Zweedse ö

Enfin, dat als inleiding. Het gaat hier om woordgrappen, en wel om een heel specifiek type. Als we dat type ontleden (gevaarlijk met grappen, maar we blijven het doen), dan kunnen we een paar factoren identificeren. In de vraag van het raadsel moet een taal worden genoemd: Zweeds, Frans, Duits, wat dan ook. Dat levert dit soort vragen op: 

- Wat is een bed in het Zweeds?
- Wat is groepssex in het Deens?
- Wat is vingeren in het Spaans?
- Hoe noem je incest in het Grieks?

De taalkundige lol zit 'm vooral in het antwoord. Daarin wordt een in principe niet-bestaand maar begrijpelijk Nederlands woord of frase gegeven. In dat antwoord zien we een bepaalde perceptie van een andere taal, die vooral op klank lijkt gebaseerd. Het Zweeds en het Deens zijn bijvoorbeeld herkenbaar aan de ö (spel eu), het Spaans aan de r, het Grieks aan de opeenvolging van a en o en aan de woordfinale -os - dit alles geïllustreerd in de antwoorden:

- Neukemeubel
- Meuteneuken
- Porre van vorre
- Papalamepiemelos

Dit zijn blijkbaar de meest pregnante kenmerken van die talen. De Zweedse ö zien we trouwens ook bij de Swedish Chef van de möppets, zoals je ziet in onderstaand filmpje over Pöpcørn. En zo zie je dan weer: het werkt ook met spelling. Zo verandert weblog GeenStijl vaak alle u's in ü's als ze een bericht over Turkije posten (vüürbeeld).

Hixkaryana

Interessant is dat mensen in principe de andere taal niet hoeven te spreken om de grap te snappen. Maar ze moeten wel íets weten over die taal. Neem de volgende 'grap':

- Hoe zeg je 'hond bijt man' in het Hixkaryana?
- Man bijt hond!

Niet zo grappig, vooral omdat de perceptuele feature van de taal in kwestie (in het Hixkaryana komt het object vooraan in de zin) niet algemeen bekend is. Dat kán wel net zo grappig zijn als de ö in het Zweeds, maar dan moet je het wel weten. Grappen werken dus alleen als we überhaupt percepties hebben bij de talen. Dat werkt ook zo bij grappen over mensen: als je bijvoorbeeld zegt "Waarom heeft een Peruaan altijd een mes mee in de auto?" "Om de hoek af te snijden", dan werkt dat niet, omdat Peruanen in ons kennissysteem geen plaats hebben. Vervang het door Belg, en je hebt een flauwe maar functionelere mop.

Het lollige is dat je nog nooit een Belg hoeft te hebben gezien om de grap te begrijpen, noch hoef je de taal te spreken. Je hoeft er alleen een beeld bij te hebben in je eigen kennissysteem. Je hoeft alleen maar een soort idee te hebben over de taal (of de nationaliteit, in het geval van Belgenmoppen). Het beste voorbeeld hiervan zien we in The Murders in the Rue Morgue van Edgar Allan Poe. Bij een bepaald gebrul noemen allerlei verschillende mensen allemaal een andere taal: die past bij de percepties die zij hebben bij die taal.

Meer

Er is natuurlijk nog eindeloos veel meer over dit thema te zeggen. Er zijn bijvoorbeeld allerhande shibboleths: klanken of woorden waaraan we denken sprekers van bepaalde talen te herkennen (wie 'Scheveningse suikerbuik' kan uitspreken moet wel Nederlands zijn). Wat betreft Nederlandse dialecten is daarover o.a. het leuke boekje Aan taal herkend geschreven. Maar natuurlijk is het aardige dat niet alleen Nederlanders percepties hebben van andere talen, maar dat ook sprekers van andere talen percepties hebben over andere talen! Dat is voor anderstaligen soms lastig te begrijpen, maar hier toch voor het idee een Fins grapje over Japans:

How is a Japanese fisherman called?

- Seko siko siimasi. (= ”did the fishing line got tangled”)

Ik spreek geen Fins, maar toch werkt dit grapje voor mij best wel: ook voor mij is dit een 'typisch' Japans-klinkend zinnetje, met medeklinker-klinker afwisselingen en lekker veel i's. Zie hier voor meer. 

Kennen jullie meer van dit soort grappen, in het Nederlands of andere talen? Vooruit, eentje om mee af te sluiten:

Hoe noem je een minirok in het Russisch?

Kziepoesnetnie