Translate Milfy!

maandag 16 juni 2014

De geschiedenis des koppel tekens: het Rijks en het Concert-gebouw

Weet u het nog? Dat Milfje werd geboren? Wij wel, want we waren er nog maar net of er was een rel over des Rijks museum. Wat was er aan de hand? Er was aan de hand dat een grafisch ontwerpster het had gewaagd om een nieuw logo te ontwerpen voor het Rijksmuseum, en in dat logo stond een haarspatie (een soort halve spatie) tussen rijks en museum. Land op z’n kop, vrouwen en kinderen eerst, want foei spatiefout, Milfje relativeren, mensen boos, je kent het wel. Wie schetste onze verbaasde gezichten toen wij onlangs tegenover het Concertgebouw stonden? Wat prijkt daar, in goud gebeiteld, trots midden op de fries: Concert-gebouw! Inderdaad. Mét verbindingsstreepje. Zo hoorde dat namelijk in die tijd.


Jawel, een koppelteken. Heden ten dage gebruiken we dat meestal niet in samenstellingen, maar soms wel – zie deze spellingscursus van Wim Daniëls, deel 7, voor alle ins en outs. Een van de redenen kan een klinkerbotsing zijn, zoals bij gala-avond. Dat ziet er gek uit aan elkaar: galaavond. Het hoeft niet bij klinkerbotsing van klinkers die nooit samen kunnen, zoals bij gala-optreden: galaoptreden kan ook. Maar daar even een kanttekening bij: wij Milfje zouden in dat geval waarschijnlijk toch wel gala-optreden schrijven. Wij vinden dat helderder en qua betekenis doorzichtiger. En dat mag ook best: we mogen namelijk doen wat we willen. De spelling van het Groene Boekje is niet verplicht (behalve voor sommigen).

Maargoed, terug naar het Concert-gebouw. Dat is een merkwaardige spelling, die wij ook niet snel zouden gebruiken. Het Concertgebouw werd gebouwd tussen 1883 en 1888. Toen hadden ze nog geen Groen Boekje, maar wel spellingsregels: in die tijd volgde men de eerste officiële spelling, van De Vries en Te Winkel (zie de weergaloze DBNL) en toen moest je dat koppelteken blijkbaar in dit soort samenstellingen ook gebruiken, klinkerbotsing of niet. Wat dus maar bewijst: de tijden, ze veranderen, en spellingregels met ze. Waarmee dus niet gezegd wordt dat Rijks Museum nu de officiële spelling zou zijn of zou moeten zijn, maar wel dat je een beetje historisch perspectief zou kunnen betrachten bij de gedachtevoming erover. Er is namelijk met Rijks Museum ook nog wel meer aan de hand.



Dat Rijks Museum kent namelijk ook een mooie historie. Vroeger was dat een genitiefconstructie, “des Rijks museum”. Maar de genitief verdween (daar hoor je grappig genoeg de taalpuristen helemaal niet over), zodat de constructie niet meer doorzichtig was, en werd geherinterpretederd als een samenstelling: rijksmuseum, net als in stationsrestauratie en keizersgracht. Niet alleen in Amsterdam, onee. Zie hier bijvoorbeeld eens: allemaal boeken over musea van het rijk. En hoe leuk dat C. Leemans zelfs binnen zijn eigen oeuvre variatie heeft: zowel met verbindingsstreepje als met spatie wordt 's Rijks Museum benoemd!



Nu zijn er dus wat feiten: eind 19e eeuw schreef iemand Concert-Gebouw met een verbindingsstreepje, maar was een andere spelling blijkbaar genoeg geaccepteerd om in een boektitel te verschijnen. Tegenwoordig zou niemand het woord meer op die manier schrijven. Wanneer is dat veranderd? Belangrijker is nog dat het blijkbaar veranderd is. Misschien is dat een verandering van beneden geweest (zgn. change from below): de mensen gingen het steeds meer aan elkaar schrijven, en op een gegeven moment werd besloten om dat officieel te maken. Of men besloot gewoon om het officieel te doen (change from above), waarna mensen blijkbaar als makke schaapjes die regel volgden. Het eerste komt veel voor, en is uberhaupt een van de redenen waarom er updates voor het Groene Boekje uitkomen. Zoals de Taalunie stelt willen zij de norm die leeft onder de mensen uitdragen. Spelling verandert immers, net als taal. Je kunt je er wel schreeuwend en schoppend tegen verzetten, maar bedenk je dus wel: waarom schrijf jij dan niet Concert-gebouw?


Zo zien we maar: het is dus toch wel goed zoals het is. Wat vroeger goed was, is nu fout, en wat vandaag goed is, is dat over een tijd misschien niet meer. Dat kun je lelijk vinden, maar lelijk en goed zijn twee verschillende dingen. Je kunt het ook vervelend vinden dat alles de hele tijd maar verandert, maar uiteindelijk moeten we het onder ogen zien – het gaat zo. Het rijks museum is in ieder geval een prachtig historisch bewijs van verandering, en tegen de vasthoudende nostalgicus zeggen we: gelukkig hebben we de fietstunnel nog.

2 opmerkingen:

  1. In 't Engels stuit ik op een eigenaardig fenomeen, dat je van (niet alleen Nederlandse) nature samenstellingen maakt, die de spellingschecker zonder pardon in tweeën hakt, masterplan bijvoorbeeld: moet zijn: master plan. Terwijl Amerikanen net als ik de dingen aan elkaar schrijven.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Los van vroegere spellingsregels die Concert-Gebouw voorschreven: je mag in de huidige spelling in een samenstelling altijd een verbindingsstreepje gebruiken, ook waar dat niet verplicht is, wanneer je denkt dat dat duidelijker is voor de lezer, dat is toch een iets ander geval dan een spatie in een samenstelling.


    Uit de leidraad bij de Woordenlijst der Nederlandse Taal (het Groene Boekje) online:
    "Als een samenstelling moeilijk te lezen of te begrijpen is, kunnen we de structuur verduidelijken met een koppelteken. Zo schrijven we tweedekansonderwijs volgens de regel aaneen, maar we kunnen ook schrijven tweedekans-onderwijs als we verwachten dat de lezer de samenstelling niet meteen doorziet.

    Dat kunnen we ook doen als een woord op twee manieren gelezen kan worden en als uit de context niet duidelijk is welke betekenis we bedoelen. Als we met valkuil niet een gecamoufleerde put of een hinderlaag bedoelen, maar een soort vogel, kunnen we valk-uil schrijven. In de Woordenlijst wordt dit optionele koppelteken niet aangegeven.

    Op dezelfde manier:

    parallelelementen, maar ook parallel-elementen
    massagebed, maar ook massa-gebed of massage-bed
    identiteitschip, maar ook identiteits-chip"

    Toegegeven, niemand zal moeite hebben Concertgebouw zonder koppelteken te begrijpen, maar het mag dus in principe wel.


    http://woordenlijst.org/leidraad/6/2/

    BeantwoordenVerwijderen