Translate Milfy!

dinsdag 22 september 2015

De beste/irritantste regel uit het Groene Boekje afl. 2: koppel-streepje

Dit najaar, bij u in de bioscoop: het Nieuwe Groene Boekje! Een van de taalevents van het jaar, maar wel eentje die gepaard gaat met een beetje spanning. Wat zullen ze nu weer veranderen? Wij doken eens in de bestaande spelling. We vroegen onze fanschare wat men de irritantste spellingsregels vond. Een heikel punt dat constant in het nieuws is (Rijks Museum!) betreft streepjes, spaties en klinkerbotsingen. Ook het koppelteken bonsde tegen de deur van de ergernissenkast. Oké, dan gaan we dat eens lekker bespreekbaar maken. Wat is nou eigenlijk de regel? En wat is de (on)zin ervan?

De Echte Regels

De leidraad bij het groene boekje zegt dit. Dat is nogal veel, dus we vatten het weer even samen en laten van alles weg. 

- Woorden in een woordgroep schrijven we los (een tof blog). 
- Samenstellingen en afleidingen schrijven we aaneen, zonder koppelteken (taalblogpost; bloggen, blogde, geblogd). 
- Een samenkoppeling, d.w.z. een woordgroep die zo vaak samen voorkomt dat het een vaste uitdrukking is geworden, krijgt streepjes tussen de woorden (kruidje-roer-me-niet).

Enkele uitzonderingen 
- Gelijkwaardige delen in een samenstelling krijgen een koppelteken: zwart-wit. Dit telt alleen wanneer de delen ook omgewisseld kunnen worden zonder betekenisverandering (wit-zwart). Je zegt niet: wetenschappelijk-populair, dus het is populairwetenschappelijk. 
- Als het tweede deel van een samenstelling een hoofdletter moet hebben, komt er ook een koppelteken: pro-Deoadvocaat.
- Na een cijfer, symbool of losse letter ook een koppelteken: 65+-pas.
- Bij een klinkerbotsing, jawel, een koppelteken: auto-onderdelen, om te voorkomen dat je autoon-derdelen zou lezen (quod waarschijnlijk non, maargoed).

Maar waarom?

We kennen de beweegredenen van de commissie niet, maar we vermoeden dat ze gedacht hebben: zo veel mogelijk aan elkaar. Dat is immers een simpel uitgangspunt, en dat was op zich het uitgangspunt van de Gehele Toestand: Helderheid, Overzichtelijkheid, Regelmaat. Wat bij elkaar hoort, schrijf je ook als 1 woord (dat rijmt ook nog eens). Niet zoals die rare Engelsen, die alles maar de hele tijd los schrijven. Pas als aaneenschrijven er écht raar uitziet (65+pas, autooptie) moet er misschien ergens een streepje in. 

Waarom niet?

Zoals de bedenkers zelf toegeven, is de grens tussen een woordgroep en een samenkoppeling niet scherp te trekken. Wanneer is iets een vaste uitdrukking? Dat is een willekeurige beslissing van de Taalunie, dus moet je het opzoeken en uit je hoofd leren. Dat doet wat af aan het gebruiksgemak van de regels. Het valt de regelaars ook weer niet echt aan te rekenen, want we hebben het hier over taal. Het is simpelweg niet zo dat op 12 september 1771 'kruidje, roer mij niet' nog een zin was, en op 13 september opeens een samenkoppeling. Die grens ís nou eenmaal arbitrair, en daar kan de Taalunie niks aan veranderen.

Wij hebben ook, toch, een beetje een probleem met het uitgangspunt van 'alles aaneen, tenzij'. Hoe langer, namelijk, het woord, hoe minder overzichtelijk. Zeker bij samenstellingen van 3 of meer delen, moet je soms 3 of meer keer kijken voor je weet wat de onderdelen zijn en wat bij wat hoort. Zie bijvoorbeeld de discussie over namaakauto-onderdelen, en denk aan langeafstandsloper (ik lees dan eerst: sloper van lange afstanden).

Wat nu?

Uiteraard: zelf beslissen. Wij laten de leesbaarheid altijd de doorslag geven, en kiezen daarom lekker voor namaak auto-onderdelen, en voor lange-afstands loper, en voor populair-wetenschappelijk. Of voor iets anders, als we daar zin in hebben. Zoals wij altijd zeggen: de wereld zou een stuk mooier zijn als mensen hier minder over zeurden, maar meer keken naar heldere formuleringen en het uitroeien van vaagtaal.

6 opmerkingen:

  1. Ook het Groene Boekje laat de leesbaarheid de doorslag geven: "Als een samenstelling moeilijk te lezen of te begrijpen is, kunnen we de structuur verduidelijken met een koppelteken. Zo schrijven we tweedekansonderwijs volgens de regel aaneen, maar we kunnen ook schrijven tweedekans-onderwijs als we verwachten dat de lezer de samenstelling niet meteen doorziet.

    Dat kunnen we ook doen als een woord op twee manieren gelezen kan worden en als uit de context niet duidelijk is welke betekenis we bedoelen. Als we met valkuil niet een gecamoufleerde put of een hinderlaag bedoelen, maar een soort vogel, kunnen we valk-uil schrijven. In de Woordenlijst wordt dit optionele koppelteken niet aangegeven."

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dank voor de correctie, Ludo, je hebt natuurlijk gelijk.

      Wel heb ik het idee dat mensen dit niet weten of niet willen - ik krijg in ieder geval commentaar als ik langeafstands-loper schrijf. Maar dat valt het Groene Boekje en zijn/haar makers natuurlijk niet aan te rekenen.

      Verwijderen
  2. Het problematische gevolg van de vrijheid-blijheidmethode ('zelf beslissen') is dat er onleesbare of zelfs hilarische zinsdelen gaan ontstaan. Veel mensen lijken geneigd tot het uit elkaar trekken van samenstellingen. Dat leidt tot aanbevelingen als 'dames hakken zes euro, zes jarigen gratis'.

    Het facultatieve koppelteken uit de Leidraad verdient daarom de voorkeur: niet 'lange-afstand loper', maar 'langeafstands-loper', als je verwarring daarmee denkt te voorkomen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Zelf beslissen wil niet zeggen dat alles even goed is. We bedoelen: doe je best om zelf in te schatten welke spelling het best leesbare resultaat oplevert. Dat is niet in alle gevallen een streepje, of in alle gevallen een spatie. Verwarring voorkomen is inderdaad het doel, en de vraag is hoe je dat doet.

      Verwijderen
  3. Interessant artikel, staat goede info in. Ik moet zeggen dat ik mij pas sinds kort verdiep in zaken die met het 'groene boekje' te maken hebben. Ik ben in ieder geval benieuwd naar je volgende artikelen!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dank Henk! Als je pas onlangs met het Groene Boekje bent begonnen: we hebben er afgelopen najaar een serie aan geweid, die raad ik je van harte aan.

      Verwijderen