Nederlanders doen nieuwslezers na, en waarom dat niet in de krant mag.

Prestige is heel belangrijk in taalgebruik. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat we in ieder gesprek op subtiele wijze mensen nadoen die we, bewust of onbewust, hoog hebben zitten. Dit fenomeen heet accomodatie. Het kan zijn dat we helemaal nooit direct met die taalkundige rolmodellen praten. Wie zijn eigenlijk onze rolmodellen? Dat verschilt per land. In Nederland zijn het... ah weet je, lees het stukje maar. Want voor je het weet staat het fout in de krant.

Dit stukje gaat over twee dingen: specifiek gaat het over een bepaald taalkundig fenomeen, en algemeen gaat het over de manier waarop sommige media met bepaalde nieuwsfeiten omgaan. Daar is namelijk iets mis mee, en hoewel ik het begrijp is het toch ook knap irritant.

Laat ik beginnen met het vrolijke taalkundige gedeelte. Zoals ik zei, hebben mensen bepaalde taalkundige rolmodellen: mensen die ze associeren met de variant van de taal die het 'best' is (vaak is dat de zogenaamde standaardtaal) Wie die rolmodellen zijn wisselt interessant genoeg nogal per land. Je zult misschien zelf een mening daar over hebben: wie vindt jij, Lezer (v/m), dat het beste Nederlands gebruikt? De koningin? De groenteboer? Dikke kans dat als je Nederlander bent, je een nieuwslezer(es) zult noemen.

Natuurlijk is hier onderzoek naar gedaan. Dick Smakman bijvoorbeeld vroeg aan mensen uit zeven verschillende landen welk beroep ze associeren met de standaardtaal. Daarnaast werd ze gevraagd om een beroemd iemand te noemen die de standaardtaal spreekt. In Nederland werden mensen als Sacha de Boer en Harmen Siezen genoemd. Van de 140 ondervraagden antwoordde 45,7% dat ze nieuwslezers met de standaardtaal associeren. 

Dat lijkt nogal nieuwswaardig. Ik zie de koppen zelfs al voor me: “Nederlanders vinden taal nieuwslezers het beste”. Maar hier gaat iets mis - dat zegt het artikel (helaas niet openbaar beschikbaar, maar wel via bibliotheken en zulks, zie voetnootⁱ). Het gaat om 45,7% van de ondervraagden: nog niet de helft. Wel een boel, en zeker een opvallend gegeven (ook in vergelijking met andere landen), maar het gaat hier niet om 'alle Nederlanders'. Kijk ook eens naar wie de informanten waren voor de studie: het gaat om 140 informanten, gemiddelde leeftijd 23, vooral universitair studenten. Is dat een dwarsdoorsnede van de samenleving? Natuurlijk niet. Als we eerlijk zijn, moeten we dus zeggen: er is een neiging binnen een bepaalde groep van de bevolking tot een bepaald idee. Dat klinkt al veel minder nieuwswaardig. 

Een soortgelijk geval is een te gek nieuwtje dat laatst in all media kwam, namelijk dat onderzoek had uitgewezen dat het woordje huh in alle talen ter wereld voorkwam. Tenminste, zo werd erover bericht. Maar was het wel zo? Al snel verscheen zowaar een FAQ van Mark Dingemanse cum suis, om alle verkeerde interpretaties van hun werk het hoofd te bieden. Het is op zichzelf begrijpelijk dat niet iedereen de zin of opleiding heeft om het originele onderzoek te lezen, en dat daardoor bepaalde nuances verloren gaan. Maar toch is het gek: je zegt iets, men gaat daarmee aan de haal, en dan moet je je eigen onderzoek nog eens uitleggen. Idealiter hoeft dat maar 1 keer: de originele keer.

Nog een voorbeeld? Nog een voorbeeld. In verschillende kranten stonden laatst krasse koppen over laaggeletterdheid: het gaat heel slecht, enorme toename, paniek. Dit bleek uit een onderzoek, waarover een behoorlijk prominent artikel in (in ieder geval) de Volkskrant stond. Maar een paar dagen later verscheen er een lang opiniestuk (in de geprinte versie van dezelfde krant) over dit probleem, geschreven door een hoogleraar taalvaardigheid. Die stelde dat er toch wel wat gaten zaten in het onderzoek, of in ieder geval aanvechtbare punten.

Hoe kan dat nou? Is de wetenschap niet eenduidig? Resultaat is toch gewoon resultaat? Hier zit 'm de spreekwoordelijke crux. Een wetenschappelijke waarneming is geen punt, maar een een proces. We weten vrijwel nooit iets zeker. Maar voorzichtige conclusies hebben geen nieuwswaarde, en dus wordt in dergelijke gevallen vaak het nieuws iets minder genuanceerd gebracht.

Als het nu lijkt alsof ik op journalisten aan het afgeven ben: dat is niet de bedoeling. Eigenlijk geef ik op lezers af, of misschien wel op de wereld of de mens in zijn algemeenheid. Want het gaat mis op het moment dat je een bepaalde bevinding leest als eeuwige waarheid, in plaats van als nieuwe vondst die ook weer aan onzekerheid en interpretatie onderhevig is. We dachten ook een tijd dat Newton's zwaartekrachtwetten de waarheid waren - zelfs daar blijkt iets op af te dingen.

Hier dus een tip van taalschetenwappers zelve: lees alles, maar dan ook alles, wat in het nieuws komt over taal met enige terughoudendheid. Weet je wat, lees alles wat over wetenschap in de krant komt met schroom. Want niets is zeker, en al helemaal niet waar het om taal gaat.

iSmakman, D. (2012) The definition of the standard language: a survey in seven countries. International Journal of the Sociology of Language, 218, pp. 25-58.